Instytut Wymiaru Sprawiedliwości w Warszawie jest państwową jednostką organizacyjną podległą Ministrowi Sprawiedliwości, prowadzącą działalność naukowo-badawczą z zakresu tworzenia, stosowania, aksjologii i społecznego funkcjonowania prawa oraz zjawisk przestępczości i patologii społecznej. Instytut powstał w 1990 roku z połączenia dwóch, działających uprzednio odrębnie, jednostek badawczych – Instytutu Badania Prawa Sądowego (IBPS) przy Ministerstwie Sprawiedliwości oraz Instytutu Problematyki Przestępczości (IPP) przy Prokuraturze Generalnej.
Po zmianach organizacyjnych w 2009 r., na podstawie zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 10 marca 2009 r. w sprawie utworzenia Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości (Dz. Urz. MS z dnia 27 marca 2009 r.), Instytut uzyskał status państwowej jednostki organizacyjnej prowadzącej działalność naukowo-badawczą.
Działalność Instytutu regulują obecnie – na zasadzie odpowiedniego zastosowania – wybrane przepisy ustawy o instytutach badawczych (por. art. 66 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych (Dz. U. nr 96, poz. 618 ze zm.) oraz Statut nadany przez Ministra Sprawiedliwości zarządzeniem z dnia 9 września 2016 roku.
W myśl § 3 Statutu IWS, przedmiotem działalności Instytutu jest prowadzenie badań dotyczących tworzenia, stosowania, aksjologii i społecznego funkcjonowania prawa oraz zjawisk przestępczości i patologii społecznej, a także upowszechnianie wyników tych badań oraz edukacja prawna. W szczególności przedmiotem działalności Instytutu jest badanie: funkcjonowania instytucji prawnych w praktyce wymiaru sprawiedliwości; efektywności funkcjonowania organów ochrony prawnej; aksjologii prawa oraz etyki zawodów prawniczych; roli orzecznictwa sądowego i przesłanek jej realizacji; ustroju, organizacji i funkcjonowania organów wymiaru sprawiedliwości, również na tle otoczenia społecznego; przyczyn i uwarunkowań naruszeń prawa; rozmiarów, struktur i dynamiki przestępczości oraz innych zjawisk i zachowań patologicznych; problematyki wykonywania kary oraz resocjalizacji przestępców; instytucji prawa polskiego w ich historycznym rozwoju, z uwzględnieniem badań interdyscyplinarnych oraz na tle porównawczym, w tym zgodności prawa polskiego z normami i standardami prawa międzynarodowego i europejskiego. W ramach upowszechniania wyników badań Instytut może organizować krajowe i międzynarodowe konferencje, seminaria oraz prowadzić działalność wydawniczą i dokumentacyjną.
Instytut prowadzi badania w ramach rocznych lub wieloletnich planów naukowo-badawczych, biorąc pod uwagę tematykę proponowaną przez Ministra Sprawiedliwości. Realizuje także – zgodnie z § 5 ust. 2 Statutu – pozaplanowe, pilne zlecenia Ministra Sprawiedliwości.
Wykonując swe zadania, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości prowadzi – co wyróżnia go spośród innych, krajowych instytucji naukowych – na szeroką skalę badania naukowe akt sądowych i prokuratorskich (ok. 10 tys. akt rocznie) oraz przygotowuje analizy prawnoporównawcze, statystyczne, ekonomiczne i badania sondażowe. W pięciu sekcjach Instytutu (Sekcja Prawa i Procesu Karnego, Sekcja Prawa i Procesu Cywilnego, Sekcja Prawa Rodzinnego, Sekcja Ekonomicznych Analiz Wymiaru Sprawiedliwości oraz Sekcja Praw Podstawowych) powstało dotychczas ponad 400 opracowań (wydano ponad 70 książek).
W ramach swej działalności Instytut współpracuje z sądami i innymi organami wymiaru sprawiedliwości oraz Krajową Szkołą Sądownictwa i Prokuratury. Bierze także udział we współpracy międzynarodowej, uczestnicząc w międzynarodowych programach badawczych realizowanych m.in. przez Komisję Europejską, EUROSTAT oraz Radę Europy.
Wyniki badań prowadzonych w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości prezentowane są na cyklicznie odbywających się konferencjach oraz licznych seminariach.
Wyniki te są także publikowane w formie książkowej w trzech seriach: „zielonej” (zawierającej monografie z szeroko pojętego prawa cywilnego), „czerwonej” (odnoszącej się prawa karnego materialnego i procesowego) oraz – wydawanej w okresie przedakcesyjnym – „niebieskiej” (poświęconej adaptacji polskiego prawa do europejskich standardów prawnych).
Instytut wydaje również kwartalnik „Prawo w Działaniu”, w którym zamieszczane są przede wszystkim raporty z badań praktyki sądowej, zarówno z dziedziny prawa cywilnego jak i karnego.
