Ochrona praw dziecka w prawie karnym (wywiad)

2024-11-15

W naszych badaniach zajmowaliśmy się m. in. adekwatnością ujęcia podstaw odpowiedzialności karnej nieletnich, analizą kryminologiczną sprawców przestępstw seksualnych popełnionych na szkodę osób małoletnich, metodami pracy kuratorów sądowych w sprawach rodzinnych i nieletnich – mówi prof. Łukasz Pohl, kierownik Sekcji Prawa i Procesu Karnego IWS. Sekcja zaprezentuje część swoich badań w trakcie konferencji naukowej pt. „Prawa dziecka w badaniach Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości” – 18-19 listopada 2024 r.

Jakie badania dotyczące praw dzieci prowadziła sekcja Pana Profesora w ostatnim czasie?

Na przestrzeni ostatnich lat Sekcja Prawa i Procesu Karnego IWS prowadziła wiele badań dotyczących dzieci. Badania te poświęcone były różnym kwestiom. Miały też one różny charakter naukowy – w pełni zresztą zgodny z profilem naszej Sekcji. Jedne z nich były bowiem skoncentrowane na rozwiązaniu problemów materialnoprawnych, drugie zaś miały za przedmiot zagadnienia procesowe. Wśród badań zrealizowanych przez Sekcję Prawa i Procesu Karnego IWS znajdują się wreszcie także analizy zdecydowanie wykraczające poza granice materialnego i procesowego prawa karnego, bo zorientowane na osiągnięcie ustaleń kryminologicznych. Zajmowaliśmy się w szczególności adekwatnością ujęcia podstaw odpowiedzialności karnej nieletnich, analizą kryminologiczną sprawców przestępstw seksualnych popełnionych na szkodę osób małoletnich, problematyką pracy przymusowej, metodami pracy wychowawczo-resocjalizacyjnej i profilaktycznej stosowanymi przez kuratorów sądowych wykonujących orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich. Prowadziliśmy badania nad międzynarodowymi i krajowymi standardami postępowania z nieletnimi, ustawą o postępowaniu z nieletnimi – zwłaszcza w kontekście środków izolacyjnych, resocjalizacją nieletnich, dzieckiem poczętym jako pokrzywdzonym w postępowaniu karnym, handlem dziećmi, orzekaniem oraz wykonywaniem środków leczniczych wobec nieletnich, przemocą domową, a także statusem prawnokarnym dziecka martwo urodzonego. Na zbliżającej się konferencji podejmiemy tylko niektóre z tych kwestii. Prezentacja wszystkich badań – z uwagi na ich ilość, rozmiar i merytoryczne zróżnicowanie – nie jest bowiem możliwa w ramach jednego panelu konferencyjnego.

Co wynika z tych badań, jaki jest ogólny obraz karnoprawnej ochrony praw dziecka?

Wnioski są różne. Ich natura jest bowiem w największym stopniu zdeterminowana charakterem danego badania. Ograniczając się tu do przykładu, można wskazać, że jedną z istotniejszych konkluzji jest konstatacja o nieoptymalnym ujęciu podstaw odpowiedzialności karnej nieletnich w obecnie obowiązującym w Polsce prawie karnym. Ujęcie to rodzi bowiem wiele kontrowersji w doktrynie prawa karnego – kontrowersji, mówiąc najkrócej, powodowanych niejednolitym postrzeganiem tych podstaw. Szczególnie dotkliwy jest tu brak konsensusu w odniesieniu do zakresu czynów zabronionych, za które osobę nieletnią można pociągnąć do odpowiedzialności karnej na zasadach określonych w kodeksie karnym. Dodać przy tym należy, że w obszarze tego zagadnienia aktualizuje się zresztą w pełnej krasie troska o przestrzeganie fundamentalnych zasad konwencyjnych – wszak konwencja o prawach dziecka w jej art. 16 wprost informuje o tym, że żadne dziecko nie będzie podlegało arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w sferę jego życia prywatnego, rodzinnego lub domowego. Słowem, ujęcie podstaw odpowiedzialności karnej osoby nieletniej powinno być wolne od jakichkolwiek wątpliwości co do jego zgodności prawem konwencyjnym. Tymczasem polskie ujęcie od takich wątpliwości nie jest uwolnione. Słowem, postulujemy w tym zakresie stosowną zmianę prawa. Kwestia ta będzie zresztą przedmiotem naszej prezentacji na zbliżającej się konferencji. Ogólnym rysem charakterystycznym wszystkich tych wniosków jest ich postulatywny charakter, wyrażający się w proponowaniu takich rozwiązań prawnych, które zapewnią dziecku jego prawnokarną ochronę na możliwie najwyższym poziomie.

Czy badania Sekcji Prawa i Procesu Karnego były wykorzystywane do zmian prawa w Polsce?

Sekcja Prawa i Procesu Karnego aktywnie uczestniczy w przygotowywaniu rozmaitych propozycji legislacyjnych, będąc przy tym niejednokrotnie ich inicjatorem. Najlepszym tego potwierdzeniem są artykuły naukowe publikowane na łamach instytutowego czasopisma naukowego „Prawo w Działaniu”, w których rekomendujemy stosowne zmiany prawa. W zakresie prawnokarnej problematyki dziecka zgłosiliśmy przede wszystkim projekt zmiany art. 10 par. 2 k.k., związany z zaanonsowaną wyżej kwestią problematyczności ujęcia w k.k. podstawy odpowiedzialności karnej nieletniego. Można powiedzieć, że czekamy tu na stosowną interwencję ze strony ustawodawcy.

A jaka jest obecnie odpowiedzialność nieletnich w polskim kodeksie karnym?

Za kształt odpowiedzialności karnej osób nieletnich odpowiada w polskim prawie karnym w największym stopniu art. 10 kodeksu karnego. Według pomieszczonych w nim regulacji zasadą jest to, że nieletni może ponieść odpowiedzialność karną na zasadach określonych w tym kodeksie, a więc na zasadach zaprojektowanych dla podmiotu dorosłego, gdy dopuści się on określonego czynu zabronionego mając w chwili jego popełnienia ukończonych 15 lat. Zakres czynów zabronionych, za które można pociągnąć nieletniego do wskazanej odpowiedzialności, budzi – jak już mówiono – wątpliwości. Szczególne kontrowersje związane są tu przede wszystkim z pytaniem o to, czy można pociągnąć nieletniego do rzeczonej odpowiedzialności w sytuacji, gdy swoim zachowaniem jedynie i w sposób niewykonawczy współdziałał w popełnieniu czynu zabronionego, a więc w sytuacji, gdy był on sprawcą kierowniczym, sprawcą polecającym, podżegaczem czy pomocnikiem. Odnotować też należy, że na skutek niedawnej nowelizacji kodeksu karnego wprowadzono doń możliwość pociągnięcia nieletniego do wskazanej odpowiedzialności w przypadku nieukończenia przezeń 15 lat w chwili popełnienia czynu zabronionego – zgodnie bowiem z art. 10 par. 2a tego kodeksu można do tej odpowiedzialności pociągnąć także czternastolatka, gdy dopuści się on tzw. zabójstwa kwalifikowanego. Nie sposób kryć, że to poważne zaostrzenie polskiego reżimu odpowiedzialności karnej nieletnich budzi spore obiekcje ze strony znacznej części polskiej karnistyki. Odpowiedzialność karna nieletnich jest wreszcie – co w pełni zrozumiałe – odpowiedzialnością złagodzoną w stosunku do jej odpowiednika u osób dorosłych. Najczytelniejszym i najdobitniejszym tego wyrazem jest to, że osobie nieletniej – co do zasady – nie można wymierzyć kary powyżej dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane mu przestępstwo. Tłumaczy się to wieloma powodami – wszystkie one wiążą się z zachodzącym po jej stronie zmniejszonym stopniem zawinienia, wynikającym – rzecz zrozumiała – z niepełnego poziomu dojrzałości intelektualnej i emocjonalnej tej osoby. Istotną rolę pełnią tu też względy wychowawcze – wszak, jak słusznie podkreśla to kodeks karny w jego art. 54 par. 1, wymierzając karę nieletniemu sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować.

W mediach jest głośno na temat przestępczości na tle seksualnym wobec dzieci? Czy można  coś poprawić w kodeksie karnym?  

Przestępczość seksualna na krzywdę dziecka nadal jest niestety odnotowywana. Podkreślić jednak należy, że niekoniecznie jest to wynik obecnego ujęcia regulacji prawnych. Te ostatnie – zasadniczo rzecz biorąc – ujęte są bowiem prawidłowo. Oczywiście, można tu dyskutować o szczegółach – np. rozważać zmiany w zakresie rozmiaru i rodzaju kary grożącej za takie czy inne przestępstwo, czy analizować możliwe modyfikacje ujęcia znamion odpowiedzialnych za wyznaczenie zakresu kryminalizacji. Ostatnio Sekcja Prawa i Procesu Karnego IWS zajmowała się problematyką przestępstw seksualnych, a najlepszym tego przykładem jest opracowany przez nas raport odnoszący się do poszerzenia znamion przestępstwa zgwałcenia o warunek braku zgody, czyli warunek postulowany przez konwencję stambulską i ostatecznie przyjęty przez polskiego ustawodawcę.

Ciągle słyszymy, że plagą współczesnych czasów są samobójstwa wśród dzieci i młodzieży. Czy z punktu widzenia prawa karnego można lepiej te dzieci chronić?  

Samobójstwa wśród dzieci i młodzieży to z pewnością jeden z najpoważniejszych problemów społecznych – problemów przy tym niezwykle złożonych, bo wynikających z różnych przyczyn. Słowem, właśnie z tego powodu jest tu potrzebna dyskusja par excellence systemowa. Nie mam wątpliwości, że należałoby tu rozważyć stosownie ukierunkowane zmiany w przepisach określających znamiona przestępstw przeciwko czci, być może należałoby też ponownie i odpowiednio krytycznie przyjrzeć się ujęciu przestępstw przeciwko rodzinie. Z perspektywy prawa karnego to te bowiem obszary jawią się jako szczególnie ściśle powiązane z etiologią samobójstwa. Raz jeszcze chciałbym jednak podkreślić, że ewentualne zmiany prawa w powyższym zakresie powinny być wynikiem analizy możliwie wszechstronnej, tj. odpowiednio skorelowanej z nieprawniczym, a również profesjonalnym punktem widzenia, by wspomnieć o koniecznym tu udziale psychologii, socjologii i medycyny.

***

Sekcja Prawa i Procesu Karnego IWS będzie gospodarzem panelu w trakcie konferencji naukowej pt. „Prawa dziecka w badaniach IWS – 35 lat Konwencji o Prawach Dziecka”, która odbędzie się 18-19 listopada 2024 roku w siedzibie Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości w Warszawie.