PRAWO W DZIAŁANIU 63/2

Piotr Kardas

O możliwości przewidywania popełnienia czynu zabronionego jako warunku nieświadomej nieumyślności

Prawo w Działaniu 2025, tom 63

https://doi.org/10.32041/pwd.6302

Streszczenie

Zakres odpowiedzialności za nieumyślnie popełnione przestępstwa jest w polskim systemie prawnym zakreślony stosunkowo szeroko. Wedle ustawowych kryteriów subiektywne przypisanie przestępstwa możliwe jest także wówczas, gdy sprawca nie ma świadomości, że podejmowane przez niego zachowanie może stanowić czyn zabroniony, i tym samym jakiegokolwiek stosunku wolicyjnego do podejmowanego zachowania, jeśli tylko zostanie wykazane, że mógł przewidzieć, choć nie przewidywał, że jego zachowanie stanowić może realizację znamion czynu zabronionego. Przypadki nieświadomej nieumyślności, bo o nie chodzi w przywołanym przykładzie, wywołują najpoważniejsze wątpliwości – od płaszczyzny teorii prawa karnego, przez obszar modelowych ujęć i analizy dogmatyczne, po obraz praktyki stosowania prawa. W tym opracowaniu podejmowane są tylko dwie spośród całego spektrum kwestii spornych w zakresie nieświadomej nieumyślności. Po pierwsze próba zarysowania relacji pomiędzy ustawowymi przesłankami nieświadomej nieumyślności (art. 9 § 2 Kodeksu karnego) a przesłankami winy – powiązana z zagadnieniem rekonstrukcji kryteriów nieświadomej nieumyślności jako odmiany strony podmiotowej czynu zabronionego oraz przesłanek karnoprawnej winy. Po wtóre rozstrzygnięcie modelu ustalania możliwości przewidywania, kluczowego dla nieświadomej nieumyślności.

Rozważając możliwe relacje pomiędzy znamionami strony podmiotowej i przesłankami winy, można dostrzec, że rygorystyczne przestrzeganie wymogów dogmatycznej czystości prowadzi do powiązania przesłanki możliwości przewidywania z kryteriami obiektywnymi. Wedle dominującego stanowiska jest ona ustalana poprzez odwołanie się figury wzorcowej standardowego obywatela, jako obiektywna przewidywalność. Zasadniczo takie podejście uzasadniane jest koniecznością zachowania zsubiektywizowanego sposobu oceny możliwości przewidywania na potrzeby przypisania winy. W tym opracowaniu podjęto próbę krytycznej analizy dominującego stanowiska oraz zarysowania teoretycznych podstaw tezy, że możliwość przewidywania nie tylko można, ale należy, ustalać wedle zsubiektywizowanego standardu.

Obok przedstawianych już wcześniej w piśmiennictwie argumentów w tym opracowaniu odwołano się do rekonstrukcji przesłanek przypisania winy, wskazując, że obejmują one nie tylko zsubiektywizowaną możliwość przewidywania, ale także zsubiektywizowaną powinność postąpienia zgodnie z nakazem zawartym w normie prawnej. Powiązanie przypisania winy z przesłankami subiektywnej możliwości oraz powinności pozwala także w wypadku uznania, że możliwość przewidywania oceniana powinna być na podstawie zsubiektywizowanego modelu, zachować autonomiczność i odrębność przesłanek przypisania winy. W ten sposób można powiązać model ustalania nieświadomej nieumyślności z czystą normatywną teorią i założeniem, że strona podmiotowa oraz wina to samodzielne przesłanki przestępności zachowania, uporządkowane na różnych płaszczyznach wewnętrznej struktury przestępstwa.

Abstract

In the Polish legal system, the scope of liability for unintentional offences is relatively broad. Statutory criteria allow for the subjective attribution of an offence even when the perpetrator is unaware that their conduct may constitute a prohibited act, and thus when there is no volitional relationship to the conduct, provided that it can be demonstrated that the individual could have anticipated the potential for their actions to fulfil the elements of a prohibited act, yet failed to do so. Cases of unconscious unintentionality, as referenced in the example, raise the most serious doubts, spanning from criminal law theory to model approaches and dogmatic analyses, as well as practical applications of the law. This article focuses on only two of the numerous contentious issues within the domain of unconscious unintentionality. Firstly, it aims to outline the relationship between the statutory prerequisites for unconscious unintentionality (Article 9 § 2 of the Criminal Code) and the prerequisites for establishing guilt, a matter linked to the issue of reconstructing the criteria of unconscious unintentionality as a variant of the mental element of a prohibited act and the prerequisites for criminal guilt. Secondly, it seeks to determine a model for assessing predictability, which is crucial in cases of unconscious unintentionality.

In examining the possible relationships between the characteristics of the mental element and the grounds for guilt, it becomes evident that strict adherence to the requirements of dogmatic purity leads to the linking of the grounds for predictability with objective criteria. The prevailing perspective defines this predictability by referencing a model of the average citizen, which serves as a standard for objective predictability. In principle, this approach is justified by the necessity of employing a subjective method for assessing predictability for the purposes of assigning guilt. This article aims to critically analyse the prevailing standpoint and to establish the theoretical foundation for the assertion that predictability can – and ought to – be determined according to a subjective standard.

The current article builds upon existing arguments in the literature by examining the reconstruction of the premises that underlie the attribution of guilt. It emphasises that these premises encompass not only the subjective capacity for prediction but also the subjective obligation to act in accordance with the imperatives set forth by legal norms. Linking the attribution of guilt to the premises of subjective possibility and obligation also enables, in the case of recognising that the possibility of prediction should be assessed on the basis of a subjectivised model, the preservation of the autonomy and distinctiveness of the premises for attributing guilt. This approach allows for linking the model of determining unconscious unintentionality with a purely normative framework and the assumption that the mental element and guilt are independent prerequisites for evaluating the criminality of conduct, with the two structured across different layers of the offence’s internal makeup.

Bibliografia

1. Banaszak-Grzechowiak P., Galiński M., Pohl Ł., Analiza nieumyślności na tle praktyki orzeczniczej w sprawach o nieumyślne spowodowanie śmierci, Warszawa 2024.
2. Barczak-Oplustil A., Sporne zagadnienia istoty winy w prawie karnym. Wybrane problemy, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2013, z. 3.
3. Budyn-Kulik M., Nieumyślność jako brak zamiaru popełnienia czynu zabronionego a pozytywnie ujęte przesłanki subiektywnego przypisania z perspektywy prawnokarnej i psychologicznej, [w:] Obiektywne i subiektywne przypisanie odpowiedzialności karnej, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2016.
4. Dąbrowska-Kardas M., Analiza dyrektywalna przepisów części ogólnej kodeksu karnego, Warszawa 2012.
5. Duttge G., Subjektive Zurechnung: Funktion unad Kriterien, [w:] Obiektywne oraz subiektywne przypisanie odpowiedzialności karnej, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2016.
6. Frankowski S., Przestępstwa kierunkowe w teorii i praktyce, Warszawa 1970.
7. Giezek J., „Przewidywalność” jako kryterium przypisania czynu zabronionego a tzw. „wiedza szczególna” jego sprawcy, [w:] Między nauką a praktyką prawa karnego. Księga jubileuszowa profesora Lecha Gardockiego, red. Z. Jędrzejewski, Z. Wiernikowski, S. Żółtek, M. Królikowski, Warszawa 2014.
8. Giezek J., Kaczmarek T., Przestępstwo z niedbalstwa jako wynik deficytu informacji, Przegląd Prawa Karnego 1990, nr 4.
9. Giezek J., Kaczmarek T., Przestępstwo z niedbalstwa jako wynik deficytu informacji, [w:] T. Kaczmarek, Rozważania o przestępstwie i karze. Wybór prac z okresu 40-lecia naukowej twórczości, Warszawa 2006.
10. Giezek J., Kardas P. [red.], Obiektywne i subiektywne przypisanie odpowiedzialności karnej, Warszawa 2016.
11. Giezek J., Kardas P., O kryteriach obiektywnego oraz subiektywnego przypisania z punktu widzenia podstaw odpowiedzialności karnej – uwagi wprowadzające, [w:] Obiektywne i subiektywne przypisanie odpowiedzialności karnej, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2016.
12. Giezek J., O granicy między umyślnością a nieumyślnością – problem różnicy między zamiarem ewentualnym a świadomą nieumyślnością, Prawo w Działaniu 2025, t. 63.
13. Giezek J., Strona podmiotowa czynu zabronionego a model subiektywnego przypisania, [w:] Obiektywne oraz subiektywne przypisanie odpowiedzialności karnej, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2016.
14. Giezek J., Świadomość sprawcy czynu zabronionego, Warszawa 2013.
15. Glaser S., Mogilnicki A., Kodeks karny – komentarz, Kraków 1934.
16. Glaser S., Polskie prawo karne w zarysie, Kraków 1933.
17. Gutowski M., Kardas P., Wykładnia i stosowanie prawa w procesie opartym na Konstytucji, Warszawa 2017.
18. Kaczmarek T., Sporne problemy umyślności, [w:] Umyślność i jej formy, red. J. Majewski, Toruń 2011.
19. Kaczmarek T., Spory wokół pojęcia czynu i ich znaczenie dla systemowego objaśniania struktury przestępstwa, [w:] Problemy odpowiedzialności karnej. Księga ku czci Profesora K. Buchały, red. Z. Ćwiąkalski, M. Szewczyk, S. Waltoś, A. Zoll, Warszawa 1994.
20. Kardas P., Determinanty ciężaru dowodu i ciężaru (obowiązku) dowodzenia w procesie karnym, [w:] Ciężar dowodu i obowiązek dowodzenia w procesie karnym, red. W. Jasiński, J. Skorupka, Warszawa 2017.
21. Kardas P., O relacjach między strukturą przestępstwa a dekodowanymi z przepisów prawa karnego strukturami normatywnymi, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2012, z. 4.
22. Kardas P., Teoretyczne podstawy odpowiedzialności karnej za przestępne współdziałanie, Kraków 2001.
23. Kardas P., Zbieg przepisów ustawy w prawie karnym. Analiza teoretyczna, Warszawa 2011.
24. Kochanowski J., Subiektywne granice sprawstwa i odpowiedzialności karnej, Warszawa 1985.
25. Kowalewska-Łukuć M., Strona podmiotowa a wina – wzajemne relacje, Acta Iuris Stetinensis 2018, nr 1, https://doi.org/10.18276/ais.2018.21-09.
26. Kowalewska-Łukuć M., Wina w prawie karnym, Warszawa 2019.
27. Kuczyńska H., Analiza porównawcza modelu rozprawy głównej. Między kontradyktoryjnością a inkwizycyjnością, Warszawa 2022.
28. Lachowski J., Czy konsekwentnie oddzielono stronę podmiotową od winy w kodeksie karnym z 1997 r., [w:] Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa Profesora A. Zolla, red. P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel, Warszawa 2012.
29. Lachowski J., Przejawy obiektywizacji odpowiedzialności karnej w k.k. z 1997 r., Studia Prawnicze 2006, nr 1.
30. Lachowski J., Strona podmiotowa czynu zabronionego, [w:] System Prawa Karnego, t. 3, Nauka o przestępstwie. Zasady odpowiedzialności, red. R. Dębski, Warszawa 2013.
31. Majewski J., Kardas P., O dwóch znaczeniach winy w prawie karnym, Państwo i Prawo 1993, nr 10.
32. Majewski J., Nieumyślność a brak umyślności, [w:] Nieumyślność, red. J. Majewski, Toruń 2012.
33. Majewski J., O pozaustawowym domniemaniu umyślności oraz jego szkodliwości, [w:] Umyślność i jej formy, red. J. Majewski, Toruń 2011.
34. Majewski J., Prawnokarne przypisywanie skutku przy zaniechaniu. Zagadnienia wybrane, Kraków 1997.
35. Makarewicz J., Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1935.
36. Marek A., Lachowski J., Struktura nieumyślności w kodeksie karnym z 1997 roku, [w:] Nieumyślność, red. J. Majewski, Toruń 2012.
37. Marek A., Prawo karne, Warszawa 2011.
38. Marek A., Ujęcie winy w prawie karnym jako problem kodyfikacyjny, [w:] W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci profesora Andrzeja Wąska, red. L. Leszczyński, E. Skrętowicz, Z. Hołda, Lublin 2005.
39. Matras J., Nieumyślność – wybrane problemy orzecznictwa, [w:] Nieumyślność, red. J. Majewski, Toruń 2012.
40. Mącior W., Czyn ludzki i jego znaczenie w prawie karnym, Warszawa 1990.
41. Nawrocki M., Ustalanie zamiaru popełnienia przestępstw umyślnych, Prawo w Działaniu 2020, t. 43, https://doi.org/10.32041/pwd.4303.
42. Papierkowski Z., Culpa dolo exorta, Głos Prawa 1937, nr 3–4.
43. Patryas W., Interpretacja karnistyczna. Studium metodologiczne, Poznań 1988.
44. Patryas W., Próba analizy metodologicznej, Poznań 1993.
45. Peiper L., Komentarz do kodeksu karnego i prawa o wykroczeniach, Kraków 1938.
46. Pohl Ł., O pojmowaniu i roli możliwości wykonania działania w dogmatycznie ujmowanej strukturze przestępstwa, Opolskie Studia Administracyjno-Prawne 2016, nr 1.
47. Pohl Ł., Przyczynek do rozważań o strukturze nieumyślności i sposobie jej opisania w kodeksie karnym, [w:] Obiektywne i subiektywne przypisanie odpowiedzialności karnej, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2016.
48. Pohl Ł., Struktura normy sankcjonowanej w prawie karnym. Zagadnienia ogólne, Poznań 2007.
49. Rodzynkiewicz M., Modelowanie pojęć w prawie karnym, Kraków 1998.
50. Rodzynkiewicz M., Pojęcie winy w prawie karnym – próba analizy krytycznej na tle ujęcia relacyjnego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1992, z. 3.
51. Śliwiński S., Polskie prawo karne, Warszawa 1946.
52. Tarapata S., Obiektywna czy subiektywna przewidywalność? Głos w sprawie sporu dotyczącego nieświadomej nieumyślności, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2015, z. 1.
53. Wąsek A., [w:] Kodeks karny. Komentarz, t. 1, 1–116, red. A. Wąsek, Gdańsk 2005.
54. Wróbel W., O domniemaniach w zakresie przesłanek odpowiedzialności karnej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej 2006, z. 96.
55. Ziembiński Z., Analiza pojęcia czynu, Warszawa 1972.
56. Zoll A., Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. 1, Komentarz do art. 1–52, red. W. Wróbel, A. Zoll, Warszawa 2016.
57. Zoll A., O normie prawnej z punktu widzenia prawa karnego, Krakowskie Studia Prawnicze 1990, R. 23.
58. Zoll A., Typ czynu zabronionego charakteryzujący się nieumyślnością, [w:] Nieumyślność, red. J. Majewski, Toruń 2012.

Jak cytować

J. Kardas, O możliwości przewidywania popełnienia czynu zabronionego jako warunku nieświadomej nieumyślności, Prawo w Działaniu 2025, t. 63, https://doi.org/10.32041/pwd.6302