PRAWO W DZIAŁANIU 63/15

Andrzej Porębski

Niespójności doktrynalne i nieśmiertelne poglądy sprzed pół wieku: wokół stanowisk i problemów w dyskursie prawniczym dotyczącym znamienia podstępu w przestępstwie zgwałcenia

Prawo w Działaniu 2025, tom 63

https://doi.org/10.32041/pwd.6315

Streszczenie

Przestępstwo zgwałcenia jest jednym z najbardziej elektryzujących debatę publiczną zagadnień prawa karnego. Aby uniknąć negatywnego napięcia między praktyką i dogmatyką prawniczą a intuicjami moralnymi społeczeństwa, wykładnia jego znamion powinna być poddawana systematycznej, zniuansowanej dyskusji, która będzie uwzględniać zmieniającą się obyczajowość. Choć dyskusja na temat adekwatnej penalizacji gwałtu staje się coraz bardziej intensywna, nadal stosunkowo niewielkim zainteresowaniem doktryny cieszy się znamię podstępu w przestępstwie zgwałcenia (ZPPZ). Prezentowany artykuł ma na celu pogłębienie dyskusji odnoszącej się do ZPPZ. Opracowanie zawiera: 1) omówienie stanu literatury prawniczej – na podstawie analizy m.in. dziesięciu komentarzy do Kodeksu karnego – poprzez określenie najczęściej omawianych zagadnień oraz zidentyfikowanie rdzenia poglądów doktrynalnych dotyczących ZPPZ; 2) omówienie ciekawego przypadku wyroku Sądu Najwyższego z 1974 r., który zyskał nieproporcjonalny wpływ na dyskurs odnoszący się do ZPPZ; 3) krytyczne odniesienie się do wybranych poglądów doktryny. W artykule krytykowane są w szczególności: niedostatecznie uzasadnione, choć rozpowszechnione w literaturze, poglądy dotyczące czynników istotnych dla decyzji w zakresie korzystania z wolności seksualnej (koncepcja „błędu istotnego”); nieprzekonujące różnicowanie dokonywanych przez kobiety oraz przez mężczyzn oszustw w zakresie korzystania ze środków antykoncepcyjnych; uznawanie pewnych światopoglądów za „wzorzec kulturowy” – przesądzający kwalifikację prawną, choć wyznaczany arbitralnie. Ze względu na ostatni przytoczony problem w opracowaniu postulowane jest przyjęcie zasady „minimum subiektywizmu”, kontrującej podejmowane w dyskursie prawniczym arbitralne decyzje dogmatyczne i pozwalającej uwzględniać nietypowe stany faktyczne, by bardziej adekwatnie chronić wolność seksualną.

Abstract

The crime of rape is one of the most electrifying criminal legal issues in public debate. In order to avoid negative tension between the legal practice and dogma on the one hand and the moral intuition of the public on the other, the interpretation of the features of the offence should be subject to a systematic and nuanced discussion that takes into account changing mores. Although the discussion on the adequate penalisation of rape is becoming increasingly intense, there is still relatively little doctrinal interest in the field of deception in the crime of rape (rape by deception). The article presented aims to further the discussion relating to rape by deception. It includes: (1) a discussion on the state of the legal literature – based on an analysis of, i.a., ten comments to the Criminal Code – through the identification of the most frequently discussed issues and the core doctrinal views on rape by deception; (2) a discussion of an interesting case of a 1974 Supreme Court judgment which has had a disproportionate impact on the discourse relating to rape by deception; (3) a critical reference to selected doctrinal views. In particular, the article criticises insufficiently substantiated views on factors relevant to decisions on the exercise of sexual freedom (the concept of the “material error”), widespread as they may be in the literature; the unconvincing differentiation between women’s and men’s deceptive use of contraception; and the recognition of certain world-views as a “cultural benchmark” which, albeit arbitrary, prejudges legal classification. In view of that last problem, the study advocates adopting the principle of “minimum subjectivity”, counteracting the arbitrary dogmatic decisions taken in legal discourse and allowing atypical facts to be taken into account in order to protect sexual freedom more adequately.

Bibliografia

1. Bayer K., Nowa moda – mężczyźni w ostatniej chwili po kryjomu zdejmują prezerwatywę. Grozi za to nawet więzienie, https://bezprawnik.pl/stealthing-prawo-legalnosc.
2. Bielski M., Komentarz do art. 197, [w:] Kodeks karny. Część szczególna, t. 2, cz. 1, Komentarz do art. 117–211a, red. W. Wróbel, A. Zoll, Warszawa 2017.
3. Chen B.A., Blithe D.L., Muraguri G.R., Lance A.A., Carr B.R., Jensen J.T., Kimble T.D., Murthy A.S., Schreiber C.A., Thomas M.A., Walsh T.L., Westhoff C., Burke A.E., Acceptability of the Woman’s Condom in a Phase III multicenter open-label study, Contraception 2019, t. 99, nr 6, https://doi.org/10.1016/j.contraception.2019.02.006.
4. Chesser B., Zahra A., Stealthing: a criminal offence?, Current Issues in Criminal Justice 2019, t. 31, nr 2, https://doi.org/10.1080/10345329.2019.1604474.
5. Filar M., Berent M., Komentarz do art. 197, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2016.
6. Filar M., Pojęcie „czynu nierządnego” w kodeksie karnym, Palestra 1973, nr 17/2.
7. Filar M., Przestępstwo zgwałcenia w polskim prawie karnym, Warszawa–Poznań 1974.
8. Gadecki B., Komentarz do art. 197, [w:] M. Banaś-Grabek, Gadecki, J. Karnat, A. Łyżwa, R. Łyżwa, Kodeks karny. Część szczególna. Art. 148–251. Komentarz, Warszawa 2020.
9. Gąsior M., Kobiety bez pruderii radzą sobie, jak złapać faceta na dziecko. „Nabierasz strzykawką i wtryskujesz”, https://natemat.pl/112595,ciemna-strona-polskiego-internetu-kobiety-bez-pruderii-radza-jak-zlapac-faceta-na-dziecko.
10. Głuchowski M., O rodzajach błędów w ramach przestępstwa zgwałcenia z użyciem podstępu – polemika, Studia Prawnoustrojowe 2023, nr 59, https://doi.org/10.31648/sp.8187.
11. Głuchowski M., Stealthing – karalność zdjęcia prezerwatywy bez wiedzy partnerki, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2022, t. 84, nr 3, https://doi.org/10.14746/rpeis.2022.84.3.07.
12. Głuchowski M., Zakres zgody na czynność seksualną przy przestępstwie zgwałcenia z użyciem podstępu, Przegląd Sądowy 2022, nr 11–12.
13. Grudecki M., Podstęp jako znamię przestępstwa zgwałcenia a uboczne motywy podjęcia decyzji o obcowaniu płciowym, Studia Prawnoustrojowe 2022, nr 55, https://doi.org/10.31648/sp.7424.
14. Hypś S., Komentarz do art. 197, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Warszawa 2021.
15. Jabłońska P.I., Naworska B., Duda A., Nieckula M., Drosdzol-Cop A., Analiza porównawcza metod antykoncepcyjnych stosowanych przez studentki z dwóch wybranych regionów Polski, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne 2019, t. 9, nr 4.
16. Jankowska A., Złapani na dziecko, https://www.wprost.pl/485886/zlapani-na-dziecko.html.
17. Jarząbek-Bielecka G., Warchoł-Biedermann K., Sowińska E., Wachowiak-Ochmańska K., Przedwczesne dojrzewanie płciowe, Ginekologia Polska 2011, t. 82, nr 4.
18. Kłączyńska N., Komentarz do art. 197, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. J. Giezek, LEX/el. 2010.
19. Konarska-Wrzosek V., Komentarz do art. 197, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. V. Konarska-Wrzosek, Warszawa 2020.
20. Krajewski R., Podstęp przy przestępstwie zgwałcenia, Studia Prawnoustrojowe 2018, nr 40.
21. Krajewski R., Zmiany kształtu przestępstwa zgwałcenia w polskich kodeksach karnych, Studia Prawnoustrojowe 2023, nr 59, https://doi.org/10.31648/sp.8608.
22. Krajewski W., Seksoholicy, Warszawa 2021.
23. Kulshreshtha N., Enacting a Law on Sexual Assault Using Deceptive Means in India, Liverpool Law Review 2024, t. 45, https://doi.org/10.1007/s10991-023-09357-3.
24. Kurzępa B., Glosa do wyroku SA w Rzeszowie z 17 października 2002 r., II AKa 96/02, Orzecznictwo Sądów Powszechnych 2005, z. 3, poz. 43.
25. Lawless L., Stealthing: ‘I said you have to wear a condom. A couple of minutes later, he didn’t’, https://www.irishtimes.com/life-and-style/health-family/stealthing-i-said-you-have-to-wear-a-condom-a-couple-of-minutes-later-he-didn-t-1.4321889.
26. Lyly J., Euphues: the Anatomy of Wit, London 1578.
27. Małecki M., Niezmieniony kodeks karny, Kraków 2023.
28. Mansour D., Inki P., Gemzell-Danielsson K., Efficacy of contraceptive methods: A review of the literature, The European Journal of Contraception & Reproductive Health Care 2010, t. 15, nr 1, https://doi.org/10.3109/13625180903427675.
29. Marek A., Komentarz do art. 197, [w:] A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, LEX/el. 2010.
30. Mariański J., Katolicka moralność małżeńsko-rodzinna w ocenie młodzieży akademickiej, Polish Journal of Critical Realism 2023, nr 1(1).
31. Mariański J., Małżeństwo i rodzina w świadomości Polaków – analiza socjologiczna, Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 2015, t. 58, nr 4.
32. Michalska-Warias A., Podstęp przy zgwałceniu w prawie polskim oraz angielskim i amerykańskim, Studia Iuridica Lublinensia 2014, t. 21, https://doi.org/10.17951/sil.2014.21.0.129.
33. Mozgawa M., Komentarz do art. 197, [w:] Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, red. M. Mozgawa, LEX/el. 2021.
34. Myśliwiec H., Podstęp jako znamię przestępstwa zgwałcenia, Prokuratura i Prawo 2012, nr 11.
35. Nowakowski P. [red.], Wokół pigułki gwałtu, Warszawa 2011.
36. Petter O., I saw the condom on the floor — and I realised I’d been ‘stealthed’, https://www.thetimes.co.uk/article/i-saw-the-condom-on-the-floor-and-i-realised-id-been-stealthed-6ssfmrgmf.
37. Piórkowska-Flieger J., Komentarz do art. 197, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. T. Bojarski, LEX/el. 2016.
38. Porębski A., Ilczuk E., Kontekstualny charakter wybranych determinant rozwodu – krytyczna analiza literatury, Fabrica Societatis 2024, nr 7, https://doi.org/10.19195/2657-3679.7.2.
39. Porębski A., Rola analizy semantycznej języka ogólnego w analizie normatywnej, Forum Prawnicze 2024, nr 1(81), https://doi.org/10.32082/fp.1(81).2024.1119.
40. Porębski A., W poszukiwaniu ogólnojęzykowego znaczenia terminu „podstęp”, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2024, t. 28, z. 1–2.
41. Reiss J., Sprenger J., Scientific Objectivity, [w:] The Stanford Encyclopedia of Philosophy, red. N. Zalta, https://plato.stanford.edu/archives/win2020/entries/scientific-objectivity.
42. Stańczak J. [red.], Sytuacja demograficzna Polski do 2018 r. Tworzenie i rozpad rodzin, Warszawa 2019.
43. Staroń M., Stealthing, Prokuratura i Prawo 2023, nr 5.
44. Sundaram A., Vaughan B., Kost K., Bankole A., Finer L., Singh S., Trussell J., Contraceptive failure in the United States: estimates from the 2006–2010 National Survey of Family Growth, Perspectives on Sexual and Reproductive Health 2017, t. 49, nr 1, https://doi.org/10.1363/psrh.12017.
45. Szymanek K., Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Warszawa 2012.
46. Tarapata S., Podstęp jako jedna z form przestępstwa zgwałcenia – zagadnienia wybrane, Prawo w Działaniu 2022, t. 51, https://doi.org/10.32041/pwd.5104.
47. Tylko 10% Polaków nie akceptuje seksu przed ślubem, https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/tylko-10-polakow-nie-akceptuje-seksu-przed-slubem.
48. Uhl A., Porębski A., Ilczuk E., Disparity Between Punitive Attitudes Toward Stranger Rape and Partner Rape: Evidence From Cross-National Survey Data, Journal of Interpersonal Violence 2025, https://doi.org/10.1177/08862605241307618.
49. Warylewski J., Komentarz do art. 197, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R. Stefański, Warszawa 2020.
50. Wyciślak E., Czy „zaplanowana wpadka” powinna być traktowana jako przestępstwo?, https://bezprawnik.pl/zaplanowana-wpadka.

Jak cytować

A. Porębski, Niespójności doktrynalne i nieśmiertelne poglądy sprzed pół wieku: wokół stanowisk i problemów w dyskursie prawniczym dotyczącym znamienia podstępu w przestępstwie zgwałcenia, Prawo w Działaniu 2025, t. 63, https://doi.org/10.32041/pwd.6315