Seminarium dotyczące powierzenia wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców w wyroku rozwodowym

2015-05-07

W dniu 7 maja 2015 r. w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości odbyło się seminarium naukowe połączone z prezentacją raportu dotyczącego powierzania wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców w wyroku rozwodowym. W seminarium udział wzięli Pani Prof. Małgorzata Fuszara, Sekretarz stanu, pełnomocnik rządu ds. równego traktowania, Pani Anna Andrzejewska, Pełnomocnik Ministra Sprawiedliwości ds. Konstytucyjnych Praw Rodziny, sędziowie sądów powszechnych, przedstawiciele nauki prawa oraz pracownicy Ministerstwa Sprawiedliwości i Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości.

Referat wprowadzający do dyskusji wygłosił dr Maciej Domański. W wystąpieniu szczegółowo przedstawione zostały wyniki badania przeprowadzonego na losowej próbie 160 akt spraw z 12 sądów okręgowych w których orzeczenia orzekające rozwód zapadły w 2013 r. Badanie objęło sprawy w których sądy powierzyły wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców i ograniczyły władzę rodzicielską drugiego. Celami badania było: ustalenie stosowanych przez sądy kryteriów wyboru „podstawowego” opiekuna dziecka (w szczególności rola w tym zakresie płci rodzica), ocena zakresu i prawidłowości postępowania dowodowego w zakresie rozstrzygnięć o władzy rodzicielskiej oraz weryfikacja czynników determinujących zakres władzy rodzicielskiej pozostawianej „drugiemu” z rodziców.

W badaniu potwierdzone zostało, że zdecydowanie dominującym modelem rozstrzygnięcia w zakresie władzy rodzicielskiej było powierzenie jej wykonywania matkom. W zbadanych sprawach sądy w aż 87,9% rozstrzygnięć wskazały matkę jako „podstawowego” opiekuna przy ograniczeniu (lub pozbawieniu czy zawieszeniu) władzy rodzicielskiej ojca. Badanie wykazało, że odnotowana struktura rozstrzygnięć była w większości przypadków uzasadniona okolicznościami sprawy. Statystycznie ojcowie mieli słabsze kompetencje wychowawcze, mniejszy udział sprawowaniu pieczy nad dzieckiem. Jednocześnie rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej były w przeważającej liczbie przypadków zgodne ze stanowiskiem obu stron procesu rozwodowego. W badaniu ujawniony został również wysoki odsetek zachowań z zakresu „patologii społecznej” po stronie ojców (alkoholizm, sprawstwo przemocy domowej itd.). Elementem mającym podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia było miejsce stałego przebywania dziecka w chwili orzekania. W żadnej sprawie poddanej analizie sąd nie zadecydował o zmianie miejsca stałego przebywania dziecka.

Referent zwrócił uwagę, że wyłącznie ilościowa analiza zbadanych postępowań prowadzi do wniosku, iż „nadreprezentacja” rozstrzygnięć powierzających wykonywanie władzy rodzicielskiej matkom była w zdecydowanej większości przypadków uzasadniona okolicznościami zbadanych spraw. Nie oznacza to jednak, że wszystkie takie rozstrzygnięcia były uzasadnione. W około 10% spraw stwierdzono nieprawidłowości polegające na nieuzasadnionym okolicznościami sprawy preferowaniu matek jako głównych opiekunów dziecka. Niemal we wszystkich sprawach w których rozstrzygnięcie w zakresie wyboru pierwszego opiekuna dziecka nie było oczywiste i potencjalnie każdy z rodziców mógł być rozważany jako „pierwszy” opiekun dziecka, zapadały rozstrzygnięcia korzystne dla matek.

W wystąpieniu zwrócono uwagę na „fasadowość” postępowania dowodowego w zbadanych sprawach. W aż 28% spraw jedynym dowodem przeprowadzonym na okoliczność rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej było przesłuchanie stron. Braki w tym zakresie przekładały się na decyzje sądów. W badaniu ujawniona została również słabość sprawowania funkcji opiekuńczej przez sądy rozwodowe. Nawet w przypadku realnego zagrożenia dobra dziecka rozstrzygnięcia z zakresu „środków opiekuńczych” stosowane były sporadycznie.

W toku dyskusji analizowane były przyczyny ujawnionych nieprawidłowości. Zwracano uwagę na negatywne skutki przeniesienia spraw rozwodowych z sądów rodzinnych do (wydziałów cywilnych) sądów okręgowych. Sprawy rozwodowe w sądach okręgowych zaczęły być postrzegane jako „łatwe” i nie wymagające szczególnej wiedzy oraz zaangażowania. W związku z przemianami modelu postępowania cywilnego w większym stopniu poddane są zasadzie kontradyktoryjności i dyspozycyjności. W dyskusji podkreślano, że specyfika spraw osobowych (w szczególności rozwodowych) niejednokrotnie wymaga odejścia od ściśle stosowanej zasady szybkości postępowania oraz powinna zakładać silniejsze niż w „zwykłym” cywilnym trybie zaangażowanie sądu. W toku seminarium zgłaszane były również problemy organizacyjne związane z funkcjonowaniem sądów rodzinnych oraz sądów orzekających w sprawach rozwodowych. Zwrócono uwagę na absolutny priorytet statystyki sądowej i wskaźników czasu trwania postępowania co wpływa na powierzchowność postępowania dowodowego oraz obniża jakość orzecznictwa. Zgłoszone zostały również postulaty powrotu do idei wyspecjalizowanego sądownictwa rodzinnego, które powinno być dwuinstancyjne i „obudowane” instytucjami specjalistycznymi ułatwiającymi sędziom uzyskanie szerokiej pozaprawnej perspektywy.

Termin: 2015-05-07

Miejsce: Warszawa