Międzynarodowa Konferencja Naukowa pt. „The Right to Privacy in the Digital Age – in general terms”

2022-08-01

Dnia 1 czerwca 2022 r. w siedzibie Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości odbyła się Międzynarodowa Konferencja Naukowa pt. „The Right to Privacy in the Digital Age – in general terms”. Wydarzenie zostało zorganizowane w ramach projektu badawczego Central European Professors’ Network 2022, który jest realizowany w zakresie prawa porównawczego od 1 stycznia 2022 r., przy aktywnym udziale ekspertów z siedmiu krajów Europy Środkowej (tj. Czech, Chorwacji, Polski, Węgier, Serbii, Słowacji, Słowenii).

Zakres tematyczny konferencji koncentrował się wokół bieżących zagadnień związanych z prawem do prywatności i upowszechnieniem się nowych technologii, a także rozwojem społeczeństwa informacyjnego. Podczas obrad konferencji uwaga została zwrócona w szczególności na aktualne wyzwania i problemy, stojące przed prawem do prywatności w dobie przemian społeczno-gospodarczych, do jakich doszło na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci za sprawą rewolucji cyfrowej. Konferencja obejmowała omówienie bieżących zagadnień związanych z prawem do prywatności i rozwojem nowych technologii, a także wytworzeniem się społeczeństwa informacyjnego. W ramach obrad konferencji ukazane zostały uniwersalne standardy dotyczące prawa do prywatności, ale i również problemy, z którymi mierzą się ustawodawcy i wymiar sprawiedliwości państw Europy Środkowej. Szczególna uwaga została skierowana na ustalenie granic prawa do prywatności, jak również zapewnienie skutecznych mechanizmów ochrony prawnej możliwych do wprowadzenia do krajowych porządków prawnych. Podczas konferencji zaprezentowane zostały wyzwania i rozwiązania prawne funkcjonujące w krajach Europy Środkowej, w tym w Polsce, Czechach, Słowenii, Serbii, Chorwacji, na Węgrzech, jak również Słowacji.

Podczas wydarzenia głos zabrali znamienici praktycy i naukowcy specjalizujący się w ochronie praw człowieka, prawie cywilnym, prawie karnym, postępowaniu karnym, prawie administracyjnym, a więc szeregu przedstawicieli różnych gałęzi prawnych, co zapewni rozszerzenie kontekstu prawa do prywatności o inne obszary prawa, dzięki czemu ukazane zostanie całe spektrum problemu.

Wydarzenie zostało uroczyście zainaugurowane przez Dyrektora Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości prof. ucz. dr hab. Marcin Wielca. Dyrektor przywitał wszystkich serdecznie na konferencji oraz wyraził podziękowania, że tak liczni wybitni specjaliści przyjęli zaproszenie do Warszawy, by móc podjąć rozważania na temat szeroko pojętego prawa do prywatności. Profesor Wielec w swoim przemówieniu przybliżył także czym jest projekt badawczy Central European Professors’ Network 2022, w ramach którego została zorganizowana konferencja. W styczniu 2022 roku rozpoczęły swoją działalność grupy badawcze Sieci Profesorów Europy Środkowej. The Central European Academy, przy aktywnym udziale siedmiu krajów (Czechy, Chorwacja, Polska, Węgry, Serbia, Słowacja, Słowenia) i 36 głównych badaczy, organizuje kompleksowe międzynarodowe działania naukowe w czterech grupach badawczych. Głównymi zagadnieniami ramowymi są: „Prawo do odpowiedzialności rodzicielskiej”, „Prawo do prywatności”, „Konstytucyjna ochrona symboli narodowych” oraz „Ochrona przyszłych pokoleń i środowiska”. Wyniki cząstkowe i końcowe współpracy, będą udostępniane przez każdy zespół badawczy na różnych platformach profesjonalnych, w tym na konferencjach, oraz w formie publikacji (artykułów naukowych i książek podsumowujących wyniki badań). W wyniku podjętych działań, Akademia jest przekonana, że oprócz poprawy jakości krajowego ustawodawstwa, będzie w stanie stworzyć i wspierać powszechnie uznaną sieć zawodową obejmującą kraje Europy Środkowej. Podstawowym celem inicjatywy jest stworzenie i zorganizowanie środkowoeuropejskiej sieci zawodowej poprzez bliższe partnerstwo.

W części otwierającej konferencję udział wziął Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości dr Marcin Romanowski.

Marcin Romanowski posiada tytuł doktora nauk prawnych. W trakcie swojej kariery zawodowej był: Dyrektorem Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości (2016-2019), pełnomocnikiem Ministra Sprawiedliwości ds. Informatyzacji i Cyberbezpieczeństwa oraz Funduszu Sprawiedliwości (2018-2019), ekspertem sejmowej komisji śledczej do zbadania zarzutów dotyczących spraw korupcyjnych ujawnionych w mediach podczas prac nad nowelizacją ustawy o radiofonii i telewizji (2003-2004) i współautorem raportu przygotowanego przez tę komisję, a w latach 2005-2007 i 2015-2019 – doradcą Ministra Sprawiedliwości. W 2008 r. obronił pracę doktorską na temat „Własność w procesie rozliczeń z komunistyczną przeszłością.

Stwierdził, że współpraca naukowa w Europie Środkowej jest ważna i warto nad nią pracować zwłaszcza, że wspólna tradycja prawna państw Europy Środkowej opiera się na korzeniach chrześcijańskich. Współpraca w ramach Central European Professors’ Network pozwala na dyskusję nad pilnymi tematami i kierunkami, w których powinno zmierzać prawo w Europie Środkowej. Podsekretarz stanu zwrócił uwagę na dwa elementy, które są ważne w takiej współpracy – wybór dziedziny prawa, która wymaga pilnej dyskusji oraz wybór grupy ekspertów. Uznał, że mówiąc o Central European Professors’ Network te dwa cele udało się osiągnąć.

Po otwarciu konferencji i wystąpieniu powitalnym w imieniu polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości uczestnicy konferencji wysłuchali wystąpienia powitalnego w imieniu Central European Academy, które wygłosiła dr Katarzyna Zombory – Dyrektor Central European Academy.

Katarzyna Zombory została powołana na stanowisko dyrektora generalnego Uniwersytetu w Miskolc – Central European Academy w styczniu 2022 roku. Wcześniej była senior research fellow w Ferenc Mádl Institute of Comparative Law w Budapeszcie. Ukończyła studia prawnicze na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, a także kursy w Centre Européen Universitaire de Nancy, Haskiej Akademii Prawa Międzynarodowego, Uniwersytecie w Lejdzie, a także na Katolickim Uniwersytecie Pázmány Péter. Posiada doktorat z prawa międzynarodowego publicznego, a jej obecne pole badawcze skupia się głównie na międzynarodowym prawie praw człowieka i międzynarodowym prawie dziedzictwa kulturowego.

Dr Zombory podziękowała ekspertom za wspólną pracę nad projektem. Głównym celem Central European Academy jest stworzenie akademickiej sieci ekspertów prawnych, którzy reprezentują młodą perspektywę badawczą. Tematem konferencji jest prawo do prywatności oraz założenia i wyzwania związane z tym prawem w erze cyfrowej.

Następnym mówcą był prof. János Ede Szilágyi, który podziękował poprzednim mówcom i przedstawił Central European Junior Programme. Projekt ten skupia się na badaniach juniorów i ma ważne powiązania z programem seniorów. Projekt ten ma cztery potencjalne powiązania pomiędzy tymi skupionymi społecznościami – doktorantami/stażystami CEA, opiekunami naukowymi doktorów, podręcznikami doktorskimi i współpracą instytucjonalną. Profesor wyczerpująco opisał każdy z elementów tego programu. Studenci w tym programie mają ogromną szansę np. na aktywne organizowanie i uczestniczenie w międzynarodowych konferencjach i innych wydarzeniach naukowych. Jest to również znakomita okazja dla doktorantów poprzez umożliwienie wglądu w procesy badawcze i publikacyjne w zakresie różnych tematów prawa porównawczego.

János Ede Szilágyi jest profesorem na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Miszkolcu oraz kierownikiem Katedry Prawa Rolnego i Prawa Pracy na tym wydziale. Jest dyrektorem Instytutu Prawa Porównawczego im. Ferenca Mádla w Budapeszcie. Jego działalność naukowa związana jest z kilkoma międzynarodowymi i krajowymi organizacjami akademickimi oraz czasopismami naukowymi. Jest członkiem Rady Dyrektorów w European Public Law Organization oraz zastępcą delegata ds. Zarządu Comité Européen de Droit Rural. Jest redaktorem naczelnym „Central European Journal of Comparative Law”, „Journal of Agricultural and Environmental Law” oraz „Law, Identity and Values”.

Po prezentacji Central European Junior Programme przez prof. Szilágyiego, jako gość specjalny wystąpił dr Grzegorz Ocieczek – Adiunkt w Katedrze Postępowania Karnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Doradca Prokuratora Krajowego. Prokurator Prokuratury Krajowej w stanie spoczynku. Były Zastępca Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Dyrektor Departamentu Postępowania Karnego Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego w Warszawie oraz były Szef Prokuratury Rejonowej Katowice Centrum-Zachód w Katowicach. Były zastępca szefa Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Członek zainicjowanej przez Komisję Europejską Polskiej Platformy Bezpieczeństwa Wewnętrznego (PPHS), której zadania polegają na tworzeniu zaawansowanych, zintegrowanych narzędzi technologicznych wspierających działania organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Uczestnik International Visitor Leadership Program organizowanego przez Departament Stanu USA w zakresie zwalczania przestępczości i terroryzmu. Autor publikacji dotyczących przestępczości zorganizowanej i świadków koronnych.

W swoim wystąpieniu, które nosiło tytuł „Analiza instytucji świadka koronnego w kontekście prawa do prywatności” dokonał analizy tej instytucji, co było punktem wyjścia do dalszej dyskusji na temat zagadnień świadka koronnego i prawa do prywatności. Dr Ocieczek odniósł się do efektu, jaki osiągnął dzięki swoim badaniom nad instytucją świadka koronnego. Wskazał na rozróżnienie w polskim ustawodawstwie na małych i dużych świadków koronnych. Prawo do prywatności w przypadku świadka koronnego zostało opisane w świetle przesłuchania w postępowaniu karnym, ale także w świetle powodów, dla których oskarżony decyduje się zostać świadkiem koronnym. Mówiąc o powodach wskazał na sześć powodów, które mogą mieć wpływ na decyzję. Jednym z nich jest sytuacja rodzinna, a kolejnym program ochrony świadka koronnego. Następnie dr Ocieczek opisał współpracę świadka koronnego w kontekście prawa do prywatności. W związku z prowadzonymi badaniami dr Grzegorz Ocieczek wydał własną publikację naukową pt. „Świadek koronny. Ocena wiarygodności”, w której rozszerzył tematykę swojego wykładu.

I panel

Podczas konferencji była możliwość wysłuchania wystąpienia prof. Vanja-Ivan Savić z Uniwersytetu w Zagrzebiu w Chorwacji, którego prezentacja nosiła tytuł „Whom the Privacy Laws Protect? – Concepts and Developments”. Prof. Savić poświęcił wystąpienie rozważaniom na temat zakresu podmiotowego przepisów o prawie do prywatności. Z uwagi na to mówił również o obecnych koncepcjach, ale także o rozwoju tej instytucji. Rozważał, czy można mówić o prywatności korporacji i prawie do prywatności. Prawo do prywatności jest aktualnym problemem ze względu na popularność mediów społecznościowych, gdzie każdy zamieszcza każdy aspekt swojego życia. Z tego powodu należy zastanowić się kogo chroni prawo do prywatności i czy w XXI wieku można to prawo egzekwować. W swoim wykładzie zadał pytanie, jakie wartości są obecnie chronione przez społeczeństwo w obszarze prawa do prywatności. Wydaje się, że głównymi wartościami są: bezpieczeństwo, wolność jednostki, prywatność. Podsumowując swoje wystąpienie, prof. Savić odniósł się do historycznego procesu zmiany prawa do prywatności od społeczeństw, w których główną wartością była wspólnota do jednostki i jej praw.

Profesor Koltay András z Uniwersytetu Służby Publicznej i Katolickiego Uniwersytetu Pazmany Peter był kolejnym prelegentem międzynarodowej konferencji naukowej „The Right to Privacy in the Digital Age – in general”. Przedstawił on ochronę sfery prywatnej na Węgrzech oraz wolność słowa. Prof. András przedstawił pogląd na przepisy, które pozwalają chronić sferę prywatną i wolność słowa na Węgrzech. Jego wykład został skoordynowany w ramach prywatności danych osobowych, ochrony informacji prywatnych.

Kolejnym prelegentem na konferencji był profesor Matija Damjan z Uniwersytetu w Lublanie w Słowenii. Profesor prezentował wystąpienie zatytułowane „The protection of communication privacy of legal entities – Slovenian view”. Dzięki temu uczestnicy mieli okazję usłyszeć i dowiedzieć się o prywatności komunikacyjnej osób prawnych w słoweńskim systemie prawnym, co było szczególnie interesujące w świetle wcześniejszej – węgierskiej – perspektywy. Profesor powiedział uczestnikom konferencji, jak ochrona prywatności komunikacyjnej jest uregulowana w przepisach konstytucyjnych i jak można wykorzystać te przepisy w odniesieniu do osób prawnych. Zagadnienie, o którym mówił prof. Damjan, zostało również podzielone na dwie części – wewnętrzny krąg prywatności i zewnętrzny krąg prywatności. W zewnętrznym kręgu prywatności swobodna inicjatywa gospodarcza nie jest nieograniczona. Państwo może określić warunki prowadzenia działalności gospodarczej w celu ochrony innych wartości konstytucyjnych. Natomiast w wewnętrznym kręgu prywatności obowiązują te same warunki, co w przypadku przeszukania domu osoby fizycznej. Decyzja agencji nie jest wystarczająca w kontekście prawa do prywatności.

Po węgierskim i słoweńskim punkcie widzenia, kolejną perspektywę ochrony prywatności przedstawiła prof. Marta Dragičević Prtenjača z Uniwersytetu w Zagrzebiu, która mówiła o prawie do prywatności i jego ochronie we współczesnym prawie karnym Chorwacji. Profesor przedstawiła ogólne dane, statystyki i swoje osobiste efekty badań na temat prawa do prywatności w prawie karnym, ale także na temat rosnącej liczby osób skazanych. W Chorwacji istnieje wiele aktów prawnych regulujących prywatność skazanych, a jednym z nich jest Konstytucja Chorwacji. Prof. Marta Dragičević Prtenjača, opowiedziała uczestnikom wydarzenia o prawie do prywatności jednostki w prawie karnym, co było doskonałym uzupełnieniem prezentacji poprzedniej prelegentki na temat osób prawnych. Dzięki temu uczestnicy mieli okazję lepiej poznać obie strony tego prawa i mieć przegląd sytuacji w dwóch różnych systemach prawnych. Najczęstszym przestępstwem jest bezprawne wykorzystanie danych osobowych, ale także naruszenie nietykalności mieszkania i lokalu użytkowego. Na koniec Profesor zaapelował o ostrożność w kwestii danych osobowych i ich ochrony. Jest to niezwykle ważne zwłaszcza z punktu widzenia prawa karnego.

Profesor Dušan Popović z Uniwersytetu w Belgradzie przedstawił wystąpienie na temat prywatności i ochrony danych w prawie serbskim. Zwrócił również uwagę na wyzwania w środowisku cyfrowym związane z ochroną prywatności i danych. Gromadzenie, przechowywanie i wykorzystywanie danych osobowych w Serbii jest ściśle regulowane i chronione. Jednym z zagadnień poruszonych przez prelegenta było prawo do poszanowania prywatności i życia rodzinnego oraz ochrona korespondencji. Każdy aspekt tych praw został opisany w oparciu o rozwiązania legislacyjne w Serbii. Cennym uzupełnieniem na pewno było zwięzłe przedstawienie zagadnienia prawa do prywatności w kontekście prawa cywilnego i karnego. Dwa obszary, które wymagają dodatkowych działań legislacyjnych i wykonawczych to brak uregulowania masowej inwigilacji konkretnymi normami oraz zwrócenie przez Profesora uwagi na konieczność wzmocnienia mechanizmów ochrony prywatności dzieci w środowisku cyfrowym.

II Panel

Podczas konferencji, jako prelegent, wystąpił również Dyrektor Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości – prof. Marcin Wielec z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, który mówił o realizacji prawa do prywatności w polskim postępowaniu karnym. Temat ten rozważał na przykładzie tajemnicy spowiedzi. Prof. Wielec wskazał, że prywatność ma pewne cechy, takie jak autonomia, samodzielność, intymność, naturalność. Twierdził, że w pewnym momencie prawo do prywatności w prawie karnym może zostać wyeliminowane, ponieważ postępowanie karne jest skomplikowanym mechanizmem w realizacji ius puniendi – państwowego prawa karania. Postępowanie karne jest pełne instytucji, które mogą naruszać prawo do prywatności. Podczas wystąpienia prof. Wielec zadał pytanie – „gdzie jest prawo do prywatności w postępowaniu karnym?”. W tym obszarze konieczne jest znalezienie swoistej równowagi. Odpowiednim przykładem w poszukiwaniu odpowiedzi na postawione wcześniej pytanie okazała się charakterystyka instytucji tajemnicy spowiedzi. Zakaz wynikający z tajemnicy spowiedzi pozwala na zapewnienie prawa do prywatności w postępowaniu karnym. Prelegent wyjaśnił, że prawo do prywatności odnosi się do emocji, a tajemnica spowiedzi jest tego najlepszym przykładem ze względu na relację i zaufanie między spowiednikiem a penitentem.

W ramach konferencji wysłuchano również wykładu prof. Davida Sehnálka z Uniwersytetu Masaryka, którego wystąpienie zatytułowane było „Current Problems of the Right to Privacy in the Czech Republic.” Uczestnicy mieli okazję dowiedzieć się jak prawo do prywatności jest uregulowane w Konstytucji Republiki Czeskiej. Problematyczne aspekty w systemie prawnym Republiki Czeskiej rozpoczynają się od definicji pojęcia „prywatność”, którą profesor Sehnalek szczegółowo wyjaśnił podczas swojego wykładu. Skupił się również na danych osobowych po stronie karnej prawa do prywatności odwołując się do Kodeksu postępowania karnego. Najbardziej aktualny aspekt wystąpienia dotyczył prawa do prywatności w czasie pandemii wirusa Covid-19 i problemów generowanych przez tę nadzwyczajną sytuację.

Profesor Katarína Šmigová z Pan-European University w Bratysławie była kolejnym prelegentem międzynarodowej konferencji naukowej. Podczas wystąpienia prof. Šmigová opowiedziała uczestnikom konferencji o wyzwaniach związanych z prawem do prywatności w erze cyfrowej w Republice Słowackiej. Profesor zwróciła uwagę na bardzo szybką digitalizację życia społecznego i rozwój cyberprzestrzeni oraz cyberbezpieczeństwa w sensie transmisyjnym. W oczywisty sposób generuje to problemy z przepisami w Republice Słowackiej, podobnie jak w innych krajach. Ważnym aspektem podkreślonym przez prof. Smigovę było to, że problemy z prawem do prywatności można rozpatrywać na różnych płaszczyznach – konstytucyjnej, cywilnej, a także na gruncie przepisów odnoszących się do dzieci i ich ochrony. Jednym z wielu aspektów był nieuprawniony monitoring np. w Kodeksie Laboure – możliwość kontroli pracowników, środki i formy kontroli. Główną tezą tego wystąpienia było to, że ustawodawstwo słowackie jest zbyt wolne i spóźnione na ten zmieniający się obszar prawa.

Ostatnim prelegentem był mgr Bartłomiej Oręziak z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, który jest również koordynatorem Centrum Analiz Strategicznych Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości. Jego wystąpienie dotyczyło prawnych aspektów prawa do prywatności z perspektywy Rzeczypospolitej Polskiej. Jako przedmówca, Pan Oręziak postanowił opowiedzieć o cyberprzestrzeni i jej regulacji, dzięki czemu możliwe było porównanie przepisów i generowanych przez nie problemów. Uczestnicy mogli usłyszeć o prawie do prywatności w świetle polskiej konstytucji. Prelegent podkreślił również rolę polskiego Trybunału Konstytucyjnego, który stwierdził, że w jednym przepisie znajdują się dwa prawa podmiotowe, które odnoszą się do prawa do prywatności. Relacje konstytucyjne są najważniejsze dla zagwarantowania praw i wolności człowieka. Aspekt konstytucyjny nie był jedynym aspektem w tym wystąpieniu. Prawo do prywatności może być również egzekwowane i zapewnione na podstawie przepisów prawa cywilnego, gdyż jest jednym z dóbr osobistych człowieka. Zdaniem prelegenta przepisy cywilne mogą być z powodzeniem stosowane w warunkach cyberprzestrzeni.  Zwrócił również uwagę na najpilniejsze problemy związane ze stosowaniem tych przepisów, takie jak anonimowość użytkowników cyberprzestrzeni, ponieważ trudno jest ustalić ich personalia. Drugim ogromnym problemem jest trudność w ustaleniu prawa właściwego, co wiąże się z trzecim problemem – jurysdykcją. Trudno jest określić jurysdykcję użytkownika cyberprzestrzeni. Po opisaniu konstytucyjnego i cywilnego punktu widzenia, prelegentka krótko wspomniała o karnoprawnych i administracyjnoprawnych aspektach prawa do prywatności w cyberprzestrzeni.

Uwagi końcowe

Po obu panelach konferencji odbyła się szeroka dyskusja, w której prelegenci mogli podzielić się swoimi spostrzeżeniami i zapytać o interesujące kwestie. Po pierwszym panelu pojawiło się pytanie, czy w Polsce każdy może być świadkiem koronnym i w jakim rodzaju przestępstwa można nim zostać. Odpowiedzi udzielił gość specjalny – dr Grzegorz Ocieczek, który wyjaśnił, że status świadka koronnego może być przyznany jedynie za przestępstwa popełnione w ramach zorganizowanej grupy przestępczej. Wyjaśnił również przyczynę takiego zapisu. Kolejne pytanie dotyczyło sztucznej inteligencji i tego, jak możemy zaufać robotom, które zbierają dane osobowe. Odpowiedź brzmi: nie możemy być pewni, czy możemy ufać tym, którzy dysponują naszymi danymi osobowymi, ale musimy polegać na państwie, które musi zapewnić ochronę i bezpieczeństwo. Kiedy mowa jest o osobach prawnych i zbieraniu przez nie danych osobowych, nie wiemy kto dokładnie zbiera i przechowuje te dane – czy jest to kierownik czy pracownik firmy? To jest ogromny temat, który mógłby być rozważany na innym roku badawczym i konferencji.

Ostatnie pytanie dotyczyło stanowiska sądu w sprawie tego, czy w Czechach można zbierać, przechowywać i wykorzystywać DNA w procesie. Profesor Sehnalek stwierdził, że jeśli policja dokładnie uzasadni powody pobrania i wykorzysta je w sposób proporcjonalny w ograniczonym zakresie, to DNA może być pobierane legalnie.

Na zakończenie międzynarodowej konferencji naukowej „The right to privacy in the digital age – in general terms” prof. Marcin Wielec – Dyrektor Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości podziękował wszystkim uczestnikom konferencji za udział w spotkaniu i w dyskusji.