PRAWO W DZIAŁANIU – Stosowanie europejskiego prawa cywilnego: wyzwanie dla sądów polskich

2014-10-29

W dniu 29 października 2014 r. odbyła się doroczna konferencja Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości poświęcona zagadnieniom związanym ze stosowaniem europejskiego prawa cywilnego. Otwierając konferencję, Dyrektor IWS, prof. dr hab. Andrzej Siemaszko wskazał m.in. na szczególny jej cel, jakim było uczczenie 65. rocznicy urodzin gościa honorowego i jednego z referentów, prof. dr hab. Marka Safjana, Sędziego Trybunału Sprawiedliwości UE. Dyrektor IWS powitał wszystkich uczestników oraz wskazał na główne cele konferencji, wymieniając wśród nich spotkanie praktyków i teoretyków prawa przy okazji prezentowania badań empirycznych IWS.

Wśród zaproszonych gości byli obecni m.in. Rzecznik Generalny w Trybunale Sprawiedliwości UE Prof. dr hab. Maciej Szpunar, I Prezes Sądu Najwyższego Prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf, v-ce Prezes Trybunału Konstytucyjnego Prof. dr hab. Stanisław Biernat, Prezes Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Sędzia Teresa Flemming-Kulesza, Podsekretarz w Ministerstwie Sprawiedliwości Pan Wojciech Hajduk, członek Krajowej Rady Sądownictwa Sędzia Sądu Apelacyjnego Pan Jan Kremer, Prezes Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa Prof. dr hab. Bronisław Sitek, Prezes Krajowej Rady Notarialnej Pan Tomasz Janik, Z-ca Dyrektora Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury Sędzia Sądu Apelacyjnego Rafał Dzyr, Prokurator Apelacyjny w Warszawie Pan Dariusz Korneluk, sędziowie Sądu Najwyższego, sędziowie sadów powszechnych, przedstawiciele Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, przedstawiciele środowiska akademickiego i naukowego.

Pierwszy referat w otwierającym konferencję panelu, którego moderatorem był prof. S. Biernat, wygłoszony przez prof. M. Safjana, poświęcony został relacjom między orzecznictwem sądów krajowych i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, a w szczególności zagadnieniu pytań prejudycjalnych. Na wstępie referent zwrócił uwagę na problem interferencji prawa UE w prawo krajowe wskazując na dopuszczalność kontroli przepisów krajowych na podstawie Karty Praw Podstawowych nawet wtedy, gdy nie stanowią technicznej i bezpośredniej implementacji prawa unijnego, a są niezbędne do zapewnienia jego efektywnego stosowania. Dalsza część wystąpienia prof. M. Safjana poświęcona została omówieniu problemów wyłaniających się w zakresie funkcjonowania instytucji pytań prejudycjalnych z perspektywy TSUE. Referent zwrócił uwagę na zbyt abstrakcyjny sposób formułowania pytań prejudycjalnych przez sędziów krajowych, konieczność spełnienia przesłanek do zadania pytania oraz właściwy podział kompetencji między sędzią krajowym a sędzią TSUE. Wśród problemów leżących po stronie sędziów TSUE wskazał na brak zrozumienia kontekstu krajowego rozpatrywanych spraw, przypisywanie zbyt małej wagi regulacjom krajowym oraz formalizm w ocenie dopuszczalności formułowania pytań prejudycjalnych. Odnosząc się do niskiej liczby pytań prejudycjalnych zadawanych przez polskich sędziów, prof. M. Safjan sformułował potencjalną listę przyczyn tego stanu rzeczy. Zaliczył do nich trudności z identyfikacją problemu prawnego w kontekście prawa unijnego, brak monitoringu bieżącego prawa unijnego, skomplikowane wymagania formalne w zakresie formułowania pytań, obawy o wydłużenie postępowania oraz bariery psychologiczne. W ostatniej części wystąpienia referent wskazał na konkretne przyczyny odmowy przyjęcia pytań prawnych do rozpoznania przez TSUE oraz omówił przykłady równoległych orzeczeń sadów polskich (apelacyjnych i Sądu Najwyższego) i TSUE.

Kolejny referat, wygłoszony przez dr J. Sadomskiego poświęcony był również zagadnieniu pytań prejudycjalnych. Przedmiotem wystąpienia było w tym przypadku badanie empiryczne, przeprowadzone w IWS przez referenta. Na podstawie analizy wszystkich spraw cywilnych, w których skierowane zostały pytania prejudycjalne do TSUE przez sądy polskie, dr J. Sadomski sformułował katalog problemów i potencjalnych przyczyn niskiej liczby tych pytań. Wskazał m.in. na brak wiedzy o prawie europejskim znajdującym zastosowanie w konkretnych sprawach, brak aktywności stron postępowania (pełnomocników) w omawianym zakresie, obawę przed wydłużeniem postępowania oraz problemy dotyczące oceny obligatoryjności wystąpienia z pytaniem prejudycjalnego w kontekście art. 267 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej i zawartego w tym przepisie określenia sądu, którego orzeczenie nie podlega zaskarżeniu.

Oba wystąpienia wywołały ożywioną dyskusję, w której jako pierwszy zabrał głos prof. P. Machnikowski, zwracając uwagę na problem kształcenia studentów i pełnomocników w zakresie stosowania prawa europejskiego oraz sprzeczność między postulatami spójności krajowego porządku prawnego oraz jednolitości prawa europejskiego. Również reprezentujący Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury R. Dzyr zwrócił uwagę na konieczność uwzględnienia omawianej problematyki w dydaktyce uniwersyteckiej i szkoleniach sędziów. Ten sam wątek podjął prof. K. Weitz, określając kształcenie akademickie jako sektorowe, odrywające prawo europejskie od poszczególnych dziedzin prawa, w których znajduje ono zastosowanie. Prof. D. Miąsik podkreślił znaczenie pytań prejudycjalnych dla kształtowania prawa europejskiego. Zdaniem A. Kraińskiej ocena aktywności pełnomocników stron w zakresie żądania skierowania pytania prejudycjalnego powinna uwzględniać przypadki wniosków, które nie zostały uwzględnione przez sądy powszechne. Sędzia T. Flemming-Kulesza wskazała na potrzebę powołania „komórek analitycznych”, monitorujących stan prawa europejskiego na potrzeby sędziów. Podsumowując debatę, prof. M. Safjan zgodził się z ocenami dotyczącymi obecnego modelu kształcenia uniwersyteckiego, jak również pozytywnie ocenił postulat tworzenia komórek monitorujących stan prawa europejskiego na potrzeby sądów powszechnych.

Referat otwierający drugi panel, moderowany przez prof. M. Pazdana, wygłosił prof. M. Szpunar. Tematem jego wystąpienia był zakres stosowania prawa Unii Europejskiej w stosunkach cywilnoprawnych. Na początku swojego wystąpienia, prelegent zwrócił uwagę na kumulatywność stosowania prawa europejskiego z prawem krajowym, oraz niekompletność systemu prawa europejskiego. W dalszej części referatu, prof. M. Szpunar, charakteryzując system prawa europejskiego i określając je jako prawo publiczne, zwrócił uwagę na przenikanie się porządków prawa publicznego i prywatnego oraz kierowanie poszczególnych norm prawa europejskiego do podmiotów prywatnych. Stosownie do tych założeń zaproponował podział, zgodnie z którym stosowanie prawa europejskiego może mieć miejsce gdy bezpośrednim adresatem normy prawnej jest strona postępowania lub gdy prawo UE określa ramy prawne, na podstawie których sąd rozstrzyga spór. Ilustracją prezentowanych przez referenta założeń były przykłady orzeczeń TSUE, omówione na zakończenie wystąpienia.

Kolejny referat, wygłoszony przez Sędzię SN T. Bielską-Sobkowicz, poświęcony został stosowaniu prawa UE przez Sąd Najwyższy. Zasadnicza część wystąpienia dotyczyła zakresu związania Sądu Najwyższego prawem unijnym i obowiązku stosowania tego prawa z urzędu w kontekście zasady rozpoznawania spraw w granicach zaskarżenia. Prelegentka poruszyła również temat zagadnień prejudycjalnych, stając na stanowisku, że Sąd Najwyższy nie może być w świetle obowiązującego prawa traktowany jako sąd ostatniej instancji w rozumieniu art. 267 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

W dyskusji jako pierwsza głos zabrała prof. E. Łętowska podkreślając konieczność uwzględnienia kontekstu aksjologicznego przy rozstrzyganiu omawianych problemów. Prof. J. Widło dostrzegł konieczność powołania podmiotu lub publikatora odpowiedzialnych za prezentowanie orzecznictwa istotnego z punktu widzenia stosowania prawa unijnego. W zakresie obowiązków Sądu Najwyższego związanych z instytucją pytań prejudycjalnych głos zabrał również prof. M. Safjan. Zgadzając się co do zasady z poglądem Sędzi T. Bielskiej-Sobkowicz wskazał, że jednocześnie istnieje przewidziany w art. 267 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej obowiązek Sądu Najwyższego wystąpienia z pytaniem prejudycjalnym w przypadku rozpatrywania sprawy przed tym sądem. W wypowiedzi kończącej dyskusję, prof. M. Szpunar, nawiązując do poglądu prof. E. Łetowskiej podkreślił, że orzecznictwo dotyczące pytań prejudycjalnych jest okazją do kształtowania aksjologii prawa unijnego.

Dwa ostatnie panele konferencji w całości poświęcone zostały prezentacji wyników badań empirycznych przeprowadzonych w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości. Pierwszy z nich poprowadziła prof. E. Łętowska, która rozpoczynając obrady w tej części, podkreśliła znaczenie i niezbędność badań empirycznych dotyczących praktyki stosowania prawa. Referat na temat skutków uznania postanowienia wzorca umowy za niedozwolony i skutków jego wpisu do rejestru wygłosił dr R. Trzaskowski. Na wstępie podkreślił, że kontrola abstrakcyjna dokonywana w tym zakresie stanowi efekt implementacji prawa unijnego do polskiego porządku prawnego, a głównym założeniem omawianej instytucji jest ochrona zbiorowego – a nie tylko indywidualnego – interesu konsumentów. Jako jedno z kluczowych zagadnień wskazał określenie zakresu prawomocności postanowienia sądu o uznaniu wzorca umowy za niedozwolony, charakteryzując pojawiające się w tym zakresie koncepcje wykładni obowiązujących przepisów i przywołując jako rozstrzygający wyrok TSUE z 26 kwietnia 2012 r. w sprawie spółki Invitel, zgodnie z którym uznanie wzorca umowy za niedozwolony oddziałuje na stosunki prawne przedsiębiorcy, posługującego się określoną klauzulą, którego dotyczyło postępowanie. W części wystąpienia poświęconej analizie przeprowadzonych badań referent zwrócił uwagę, że sądy polskie stosują jednak rozszerzoną koncepcję odziaływania orzeczenia uznającego klauzulę za niedozwoloną. Szczególnie podkreślił problem oceny tożsamości uznanych za niedozwolone i wpisywanych do rejestru klauzul, które stają się podstawą do nakładania wysokich kar pieniężnych na przedsiębiorców mimo braku możliwości oceny dopuszczalności klauzuli na podstawie samego wpisu do rejestru bez wglądu w uzasadnienieorzeczenia sądowego, które było podstawą tego wpisu.

Kolejny referat wygłoszony został przez dr A. Wiewiórowską-Domagalską i dotyczył orzecznictwa sądów w sprawach sprzedaży konsumenckiej. Jako czynniki wpływające na zmiany prawa w omawianym zakresie prelegentka wyróżniła zmiany społeczno-polityczne, zmiany technologiczne oraz wpływ prawa europejskiego. Wskazała na problemy związane z rozdzieleniem umów sprzedaży i umów o świadczenie usług oraz niedoregulowanie tych ostatnich, jak również brak stosowania rozróżnienia między wadą rzeczy, a brakiem zgodności towaru z umową. We wnioskach prelegentka zwróciła szczególną uwagę na niedostrzeganie elementu prawa europejskiego w orzecznictwie sądowym.

W części poświęconej dyskusji, jako pierwsza zabrała głos prof. M. Jagielska w pełni zgadzając się z zaprezentowaną przez dr R. Trzaskowskiego koncepcją wąskiego odziaływania wpisu do rejestru klauzuli uznanej za niedozwoloną. Podobne stanowisko zajęła prof. B. Janiszewska. Prof. M. Safjan zwrócił uwagę na brak precyzyjnej definicji pojęcia konsumenta, ilustrując swój pogląd trzema przypadkami spraw, które były przedmiotem rozstrzygnięcia TSUE. Sędzia A. Turliński odniósł się do rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyższego w zakresie zakresu prawomocności orzeczenia o uznaniu klauzuli za niedozwoloną, wskazał również na przyczyny zalewu sądów tego typu sprawami. Dr P. Rylski zwrócił uwagę na niefunkcjonalność obecnych środków służących realizacji prawa unijnego w omawianym zakresie i wskazał, że w zakresie skuteczności zakazu klauzul bardziej właściwe niż procesowe, byłyby instrumenty prawa materialnego. W podsumowaniu tej części dyskusji dr A. Wiewiórowska-Domagalska jeszcze raz podkreśliła brak wykorzystania możliwości tworzonych przez prawo europejskie. Dr R. Trzaskowski zaproponował powierzenie kontroli abuzywności Prezesowi UOKiK, natomiast w zakresie przeciwdziałania lawinowemu wzrostowi liczby spraw dotyczących uznania klauzul za niedozwolone wskazał możliwość ugodowego załatwiania sporów.

W ostatnim panelu, którego moderatorem był prof. P. Machnikowski, jako pierwszy referent głos zabrał dr T. Czech. Tematem jego wystąpienia był kredyt konsumencki w praktyce sądów powszechnych. Na podstawie zbadanych przez siebie akt sądowych sformułował szereg uwag, dotyczących funkcjonowania umowy o kredyt konsumencki w obrocie prawnym. Zwrócił m.in. uwagę na brak kwestionowania formy elektronicznej takich umów, brak wykorzystania sankcji kredytu darmowego, brak wykorzystania instrumentów chroniących interes konsumentów. Wskazał na powszechność praktyk, mających na celu ominięcie przepisów chroniących interes konsumentów, np. w zakresie odsetek maksymalnych. Zdaniem referenta koszty kredytów generowane są sztucznie przez dodatkowe opłaty, np. za weksel, poręczenie, obsługę kredytu, nadużywanie ubezpieczeń, koszty windykacyjne itp. Dr T. Czech zwrócił również uwagę na nieuwzględnianie kontekstu europejskiego w analizowanych przez siebie sprawach.

Ostatni referat, wygłoszony przez T. Grochowskiego, dotyczył umowy agencyjnej. Na wstępie, referent dokonał charakterystyki umowy agencyjnej jako przedmiotu swoich badań, wskazując na niejednorodność i elastyczność tego rodzaju stosunku prawnego. Wśród istotnych czynników wyodrębnionych na podstawie badania zwrócił uwagę na traktowanie umowy agencyjnej jako metody ekspansji rynkowej, tendencję do zastępowania przy jej pomocy stosunku pracy, wyraźną przewagę zleceniodawców nad agentami w ramach kształtowanego umownie stosunku prawnego, włączanie dodatkowych postanowień, wykraczających znacznie poza elementy umowy agencyjnej. We wnioskach, prelegent wskazał m.in. na wahania orzecznictwa między liberalnym a paternalistycznym podejściem w zakresie ochrony omawianego stosunku prawnego oraz ograniczone wykorzystanie unormowań prawa unijnego w tym zakresie.

W dyskusji, prof. P. Machnikowski podkreślił konieczność profesjonalnej pomocy prawnej w sprawach dotyczących kredytu konsumenckiego. Krytycznie odniósł się również do rozwiązań prawa unijnego w zakresie dopuszczalności formy elektronicznej tego typu umów. Prof. B. Janiszewska z aprobatą odniosła się do wystąpienia dr T. Czecha podnosząc nieporadność konsumentów jako istotny czynnik kształtujący relacje stron umowy kredytu konsumenckiego. Wskazała jednak na ograniczone możliwości sądu w zakresie przeciwdziałania temu zjawisku ze względu na wymóg bezstronności i przychyliła się do poglądu o potrzebie skorzystania w tych przypadkach z profesjonalnej pomocy prawnej. Również prof. E. Łętowska dostrzegła, że wprowadzanie standardów unijnych napotyka na bardzo niską świadomość prawną uczestników obrotu. Jednocześnie raz jeszcze podkreśliła wagę badań Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości w zakresie diagnozowania tego rodzaju problemów. W ramach podsumowania, prof. M. Safjan wskazał na potrzebę dyskusji na temat prawa europejskiego między przedstawicielami TSUE, a sędziami polskimi i przedstawicielami doktryny, której początkiem stała się zorganizowana przez Instytut Wymiaru Sprawiedliwości konferencja. Zwrócił jednocześnie uwagę na zjawisko europeizacji prawa prywatnego. Podkreślił też potrzebę poszukiwania wartości w stosowaniu prawa.

Konferencję zakończył, kierując słowa podziękowania do wszystkich jej uczestników, Z-ca Dyrektora IWS dr Roman Trzaskowski.

Termin: 2014-10-29

Miejsce: Warszawa