PRAWO W DZIAŁANIU – Wybrane instytucje prawa cywilnego w orzecznictwie sądów powszechnych

2015-11-25

Konferencja została zorganizowana przez Instytut Wymiaru Sprawiedliwości (IWS) pod patronatem Wydawnictwa Wolters Kluwer. Uczestników powitał dyrektor IWS prof. Roman Trzaskowski. Zaznaczył on, że celem konferencji jest przedstawienie dorobku naukowego z ostatniego roku działalności Sekcji Prawa Cywilnego oraz Sekcji Prawa Ustrojowego IWS, zapoznanie uczestników z profilem badań prowadzonych w Instytucie oraz podkreślenie wagi badań empirycznych w zakresie nauk prawnych.

Uczestnicy konferencji reprezentowali środowiska naukowe, akademickie, sędziowskie, prokuratorskie oraz kuratorską służbę sądową. W obradach wzięli m.in. udział reprezentanci ośrodków akademickich, Sądu Najwyższego, sądów apelacyjnych, okręgowych i rejonowych, Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, Biura Rzecznika Praw Dziecka, Ministerstwa Sprawiedliwości, Instytutu Nauk Prawnych PAN, Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego oraz Stowarzyszenia Sędziów Rodzinnych.

Obrady zostały podzielone na trzy tematycznie odrębne panele. W każdym z nich wygłoszone zostały referaty prezentujące wyniki badań praktyki sądowej prowadzonych w IWS. Wszystkie wystąpienia opierały się na badaniach empirycznych.

Pierwszy panel, którego moderatorem była prof. Janina Panowicz-Lipska (UAM), poświęcony został zagadnieniom z zakresu prawa rodzinnego.

Otwierający konferencję referat wygłosiła prof. Elżbieta Holewińska-Łapińska (IWS). Tematem wystąpienia był proces o ustalenie ojcostwa w aspekcie realizacji praw ojców.

Prelegentka przedstawiła wyniki badań dotyczących stosowania art. 93 § 2 k.r.o. w kontekście ewentualnych przypadków dyskryminacji płci w postępowaniu cywilnym. Wykazała że w większości przypadków ojcowie, chcący uzyskać władzę rodzicielską nad dzieckiem, uzyskiwali ją w orzeczeniu sądowym. W większości spraw wykazywali oni jednak ograniczoną aktywność w procesie, a ich zainteresowanie uzyskaniem władzy rodzicielskiej nad dzieckiem było niewielkie. Jedynie w nieznacznej części spraw matki przeciwstawiały się uzyskaniu przez ojców takiej władzy lub sąd stwierdzał negatywne prognozy co do jej wykonywania przez ojca dziecka. Referentka wskazała na liczne przypadki braku postępowania dowodowego w tego typu sprawach. Podniosła wyraźnie, że jest to kolejne badanie zaprzeczające tezie jakoby w sądach rodzinnych dochodziło do dyskryminacji praw ojców.

Kolejny referat, dotyczący odbierania dzieci rodzicom na podstawie art. 12a ustawy z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wygłosił dr Jerzy Słyk (IWS). Przedstawił on wątpliwości, jakie regulacja ta stwarzała w chwili jej wejścia w życie, w kontekście bardzo niejednoznacznej i szerokiej definicji przemocy w rodzinie. Określił najczęstsze sytuacje faktyczne, w których następowało odebranie dziecka rodzicom na jej podstawie. Zwrócił uwagę na problemy społeczne – w szczególności alkoholizm rodziców – które w rzeczywistości stały u podstaw odebrania dziecka rodzicom. Zauważył, że w połowie zbadanych spraw następowało następnie zwrócenie dziecka rodzicom, co w niektórych przypadkach mogło świadczyć o nieuzasadnionej interwencji pracownika socjalnego. Referent podkreślił też na przykładach znaczenie precyzyjnego postępowania dowodowego w takich sprawach.

Ostatni referent w pierwszym panelu – dr Maciej Domański (UW, IWS) – omówił, na podstawie przeprowadzonego badania, problematykę orzekania o pieczy naprzemiennej w wyrokach rozwodowych. Podkreślił, że sprawy w których sądy przyjęły wskazane rozwiązanie jedynie sporadycznie występowały w praktyce i dotyczyły specyficznej grupy rozwodzących się małżonków: mieszkańców wielkich miast, posiadających wyższe wykształcenie oraz wysoki status finansowy. Referent zwrócił uwagę na częste przypadki orzekania o pieczy naprzemiennej w okolicznościach silnego konfliktu rodzicielskiego. W wystąpieniu zasygnalizowane zostały również problemy organizacyjne sądów oraz „fasadowość” postępowania i rozstrzygania o władzy rodzicielskiej i kontaktach z dzieckiem w zbadanych sprawach.

W dyskusji, która wywiązała się po wygłoszeniu referatów, brali udział prof. Janina Panowicz-Lipska (UAM), prof. Jacek Wierciński (UW), sędzia Beata Grochulska (Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim), prof. Jerzy Pisuliński (UJ, Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego), prof. Jacek Gołaczyński (UWr, Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego), sędzia Danuta Bojarska (Sąd Okręgowy w Radomiu), dr hab. Beata Janiszewska (UW, Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie), sędzia dr Jacek Gęsiak (prezes Sądu Okręgowego w Katowicach) oraz sędzia Bronisław Czech (sędzia Sądu Najwyższego w stanie spoczynku). Zwracano uwagę m.in. na kwestię wyciągania ewentualnych konsekwencji względem pracowników socjalnych nadużywających swoich uprawnień oraz prymat dobra dziecka przy orzekaniu opieki naprzemiennej. Wskazywano na rozróżnianie sytuacji dotyczących orzekania przez sądy o pieczy naprzemiennej oraz orzekania o kontaktach z dzieckiem, a także kwestii porozumień między małżonkami, co do wykonywania faktycznej pieczy nad dzieckiem. Podkreślano nikłe zainteresowanie biologicznych ojców dziecka ustalaniem i wykonywaniem władzy rodzicielskiej. Zwrócono uwagę na kwestię orzekania pieczy naprzemiennej w sytuacjach zamieszkiwania rodziców w różnych państwach.

W podsumowaniu dyskusji prof. Elżbieta Holewińska-Łapińska ponownie podkreśliła brak dyskryminacji ojców w rozpatrywanych sprawach oraz ich częste niezainteresowanie sprawami dziecka.

Przedmiotem kolejnego panelu były zagadnienia prawa własności intelektualnej. Moderatorem tej części obrad była sędzia Sądu Najwyższego Mirosława Wysocka.

Pierwszy referat pt. „Orzecznictwo sądów powszechnych w sprawach z zakresu własności przemysłowej” przedstawił dr hab. Paweł Podrecki (UJ). Zaprezentował on wyniki badań aktowych dotyczących spraw, w których przedmiotem sporu były patenty, prawa ochronne na znaki towarowe i wzory użytkowe oraz prawa z rejestracji na wzory przemysłowe. Przedmiotem analizy były m.in. sposób formułowania przez osoby poszkodowane ich roszczeń, ich podstawa prawna oraz metodyka porównywania spornych oznaczeń przez sądy powszechne. Dokonał też analizy długości postępowań w tego typu sprawach. Zaobserwował, że liczne sprawy wymagały korzystania w szerokim zakresie z wiadomości specjalnych, co zazwyczaj prowadziło do znacznego przedłużenia postępowania. Podkreślił też, że sądy powszechne w tego typu sprawach bardzo często powołują się na orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Drugi referat przedstawiła prof. Ewa Nowińska (UJ), a dotyczył on orzecznictwa sądów powszechnych w sprawach z zakresu zwalczania nieuczciwej konkurencji. Autorka przedstawiła wyniki swoich badań w tych sprawach oraz rozumienie poszczególnych przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji w orzecznictwie sądów powszechnych. Zwracała uwagę na wątpliwości sądów rozpatrujących sprawę, co do oceny tego, kiedy występował czyn nieuczciwej konkurencji w wypadku naruszenia dobrych obyczajów oraz tego, kiedy oznaczenia towarów lub usług wprowadzały klientów w błąd. Zauważyła, że tylko w niewielkiej liczbie spraw sądy powoływały biegłych. Podkreślała liczne wypadki występowania spraw dotyczących tzw. dumpingu oraz pobierania tzw. opłat półkowych.

W dyskusji głos zabrali m.in. sędzia Sądu Najwyższego Mirosława Wysocka, dr hab. Beata Janiszewska (UW, Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie) oraz dr Bogusław Lackoroński (UW).

W dyskusji zwracano uwagę na fakt, że sąd cywilny nie może wkraczać w kompetencje urzędu patentowego. Zwrócono uwagę na zagadnienie tego, kiedy określony znak towarowy wprowadza w błąd konsumentów. Zgłoszono również kwestię powołania specjalnego sądu w tego typu sprawach.

W tej ostatniej kwestii prof. Ewa Nowińska otwartą pozostawiła kwestię powołania specjalnego sądu z zakresu własności intelektualnej, jednakże była przeciwniczką powołania specjalnego sądu mającego rozpatrywać jedynie sprawy wynikające z naruszenia patentu. Z kolei dr hab. Paweł Podrecki do rozważenia pozostawił zagadnienie powołania specjalnego sądu w tego typu sprawach. Podkreślał że w wielu sytuacjach wątpliwości budziłaby kwestia właściwości takiego sądu oraz podkreślał, że sądy wyższych instancji dość sprawnie radzą sobie ze sprawami tego typu. Tym niemniej wskazywał na trudności w znalezieniu ekspertów, jakie zaobserwował w toku analizy akt sądowych.

Trzeci i ostatni panel konferencji poświęcony został zagadnieniom materialnego i procesowego prawa cywilnego. Obradom przewodniczył prof. Jacek Gołaczyński (UWr, Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego).

Pierwszy referat wygłosił dr Piotr Rylski (UW, IWS) i dotyczył on praktyki funkcjonowania elektronicznego postępowania upominawczego po przekazaniu sprawy sądowi właściwości ogólnej. Wskazał, że choć postępowanie to cieszy się niezwykłą popularnością to lakoniczna regulacja tego zagadnienia rodzi liczne wątpliwości w praktyce. Część z nich starają się rozwiązać nowelizacje k.p.c. Referent omówił skutki pierwszej z tych nowelizacji w praktyce. Zauważył też, że w ponad połowie analizowanych spraw powodami były fundusze sekurytyzacyjne. Pozwanymi praktycznie zawsze były zaś osoby fizyczne nie reprezentowane przez profesjonalnego pełnomocnika. Większość spraw dotyczyła też stosunkowo drobnych roszczeń objętych cesją wierzytelności. Przekazanie spraw występowało w niewielkiej ilości wypadków, a przyczyną przekazania był najczęściej brak podstaw do wydania nakazu, przede wszystkim wątpliwości co do zgłoszonego roszczenia oraz nieznane miejsce pobytu pozwanego. Referent omówił też sposób prowadzenia postępowania sądu właściwości ogólnej po przekazaniu sprawy oraz charakter jego rozstrzygnięć kończących sprawę. Wskazał na wysoki odsetek spraw zakończonych bez udziału pozwanego, tj. nakazami zapłaty lub wyrokami zaocznymi. Skrytykował przy tym powszechną praktykę dopuszczającą rozpoznanie sprawy po przekazaniu z elektronicznego postępowania upominawczego w zwykłym postępowaniu upominawczym lub nakazowym. Wskazał też na częste zjawisko, że po wniesieniu sprzeciwu przez pozwanego następowało umorzenie postępowania ze względu na brak zainteresowania przez powoda kontynuacją postępowania.

Drugi referat – na temat umowy o roboty budowlane – wygłosił prof. Przemysław Drapała (Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie). Referent omówił problematykę elementów przedmiotowo istotnych umowy o roboty budowlane, kryteria odróżniające tę umowę od umowy o dzieło i zakres zastosowania przepisów o umowie o dzieło do umowy o roboty budowlane. W świetle analizowanych akt referent wskazał na potrzebę istotnych zmian i uzupełnień kodeksowej regulacji umowy o roboty budowlane. Opowiedział się za rezygnacją z normatywnego określenia świadczenia wykonawcy robót budowlanych jako „oddania obiektu” oraz koniecznością przesądzenia, w ramach modyfikacji ustawowej definicji umowy o roboty budowlane, czy dostarczenie projektu przez inwestora należy do essentialia negotii. Podkreślił również konieczność wprowadzenia spójnej i wyczerpującej regulacji uprawnień i powinności stron umowy o roboty budowlane w miejsce dotychczasowego fragmentarycznego unormowania uzupełnionego niejasnym odesłaniem do przepisów o umowie o dzieło.

Ostatni referat wygłosił dr Bogusław Lackoroński (UW) i dotyczył on renty oraz dożywocia w praktyce sądów powszechnych. Autor zwrócił uwagę na znacznie większy odsetek spraw dotyczących dożywocia, w stosunku do spraw dotyczących renty. Zdaniem referenta wynikało to z faktu, że strony stosunku prawnego wynikającego z umowy o dożywocie pozostają ze sobą z założenia w bezpośredniej styczności i stąd o wiele łatwiej pojawiają się w tej relacji konflikty prowadzące do wszczynania postępowań sądowych. Podkreślił zarazem, że zdecydowaną mniejszością są umowy dożywocia na rzecz osoby bliskiej. Przedmiotem większości spraw o dożywocie były żądania rozwiązania tej umowy. Natomiast większość spraw dotyczących renty stanowiły sprawy o zmianę wysokości lub czasu trwania renty przede wszystkim dopuszczalność uwzględniania w takich sytuacjach wpływu zmiany okoliczności na wysokość świadczenia dłużnika z umowy lub istnienie zobowiązania do uiszczania renty. Referent wskazał, że ustawodawca powinien przemodelować – różnorodne w chwili obecnej – przepisy dotyczące wpływu zmiany okoliczności na poszczególne rodzaje renty. Powinien też przesądzić w sposób wyraźny dopuszczalność stosowania umowy o dożywocie również w przypadku przenoszenia użytkowania wieczystego oraz spółdzielczych własnościowych praw do lokali.

Po referatach odbyła się dyskusja, w której głos zabrali: dr hab. Beata Janiszewska (UW, Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie), prof. Jerzy Pisuliński (UJ, Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego) oraz prof. Jacek Gołaczyński (UWr, Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego). Zwracano uwagę na mające wejść w życie zmiany procedury elektronicznego postępowania upominawczego, zwłaszcza zmianę zasad uzasadnienia sprzeciwu od wyroku. Rozważano kwestię treści zarzutów i zakresu jego uzasadnienia, wymaganych od pozwanego. Zauważano że często powodowie nie są, po wniesieniu sprzeciwu, zainteresowani w dalszym prowadzeniu sprawy ze względu na niewielką wartość przedmiotu sporu i masowość dochodzonych przez nich roszczeń. W dyskusji rozważano także to, jaka powinna być docelowa treść przepisów umowy o roboty budowlane i czy nie powinna być ona uregulowana de lege ferenda jako podtyp umowy o dzieło.

Zamykając konferencję, prof. Roman Trzaskowski podziękował uczestnikom za czynny udział w obradach, podkreślił znaczenie oraz wyjątkowość badań, które prowadzone są w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości i potwierdził zamiar IWS cyklicznego organizowania tego rodzaju spotkań.

Termin: 2015-11-25

Miejsce: Warszawa