Seminarium dotyczące funkcjonowania w praktyce testamentu sporządzanego w formie ustnej (art. 952 k.c.)

2015-05-29

W dniu 29 maja 2015 r. w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości odbyło się seminarium naukowe połączone z prezentacją raportu dotyczącego funkcjonowania w praktyce testamentu sporządzanego w formie ustnej. W seminarium udział wzięli sędziowie sądów powszechnych, członkowie Zespołu Problemowego ds. Prawa Spadkowego Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, przedstawiciele nauki prawa oraz pracownicy Ministerstwa Sprawiedliwości i Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości.

Referat wprowadzający do dyskusji wygłosił dr Witold Borysiak. W wystąpieniu szczegółowo przedstawione zostały wyniki badania przeprowadzonego na losowej próbie 298 spraw (w zdecydowanej większości spraw o przesłuchanie świadków testamentu ustnego oraz spraw o stwierdzenie nabycia spadku) zakończonych w latach 2009-2014. Referent podkreślił przy tym, że w większości badanych spraw o stwierdzenie nabycia spadku oraz spraw o zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku, w których toku doszło do wniesienia żądania przesłuchania świadków testamentu ustnego, nie wystąpiło „wyodrębnienie” z trwającej sprawy o stwierdzenie nabycia spadku „odrębnej sprawy” o przesłuchanie świadków testamentu ustnego.

Celami badania były kompleksowa analiza dogmatyczna art. 952 k.c., analiza praktyki jego stosowania, a także ustalenie skali potencjalnych przypadków fałszowania testamentów w tej formie. Referent przedstawił również zagadnienie przyszłości tej formy testamentu w prawie polskim w obecnie obowiązującym jej kształcie.

W wystąpieniu zwrócono uwagę, że w ponad połowie spraw, w których sądy wydały postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, następowało to na podstawie sporządzonego przez testatora testamentu ustnego. Nie oznacza to jednak, że wszystkie takie rozstrzygnięcia były uzasadnione. W określonej liczbie spraw stwierdzono nieprawidłowości polegające przede wszystkim na pomijaniu przez sądy pogłębionej analizy istnienia przesłanek umożliwiających testatorowi sporządzenie testamentu ustnego. W wielu z nich postępowanie dowodowe miało charakter fasadowy. Sądy najczęściej nie badały istnienia przesłanki testamentu ustnego w postaci obawy rychłej śmierci spadkodawcy, m.in. przed stwierdzeniem nabycia spadku nie wnosiły zarówno o dostarczenie akt medycznych spadkodawcy, jak i nie powoływały biegłych z zakresu medycyny w celu ustalenia stanu zdrowia spadkodawcy. Jedynym dowodem na jej istnienie po stronie spadkodawcy było przesłuchanie świadków testamentu i uczestników postępowania oraz wiedza notoryjna sędziego. Podobna praktyka odnosiła się do kwestii istnienia świadomości i swobody spadkodawcy w chwili sporządzania testamentu. Braki w ustaleniach faktycznych w tym zakresie przekładały się decyzje sądów.

W wystąpieniu podkreślono, że ze względu na niskie wymagania formalne testamentu sporządzanego w tej formie, w wielu wypadkach zaobserwowanych w badaniu sporna była również kwestia tego, czy oświadczenie spadkodawcy mogło być w ogóle traktowane jako testament. W niektórych wypadkach świadkowie starali się bowiem przypisać ex post określonemu zachowaniu spadkodawcy zamiar sporządzenia testamentu w formie ustnej.

Referent podkreślił także, że z badania wynika jednoznacznie, że w orzecznictwie sądów powszechnych zdecydowanie przeważa tzw. mieszana wykładnia pojęcia obawy rychłej śmierci. Uzasadnienia sądów najczęściej przyjmują bowiem w sposób zdecydowany, że subiektywna obawa rychłej śmierci spadkodawcy musi być oparta na uzasadniających ją okolicznościach obiektywnych.

W wystąpieniu zwrócono również uwagę na zbyt wąsko zakreślony krąg osób mogących być wyłączone od bycia świadkami testamentu ustnego oraz problemy związane z zastosowaniem przepisów o świadkach testamentu do jego protokolanta.

W badaniu zaobserwowano także, że stwierdzenie nabycia spadku następowało zdecydowanie częściej na podstawie zeznań świadków, w oparciu o art. 952 § 3 k.c., niż w wyniku sporządzenia pisma, o którym mowa w art. 952 § 2 k.c. W większości sytuacji, w których pismo stwierdzające treść testamentu ustnego zostało sporządzone, nastąpiło to po śmierci spadkodawcy. Budziło to często wątpliwości co do faktu rzeczywistego złożenia oświadczenia woli przez spadkodawcę.

W referacie podkreślono, że sądy zbyt liberalnie podchodzą do ewentualnych fałszywych zeznań „świadków” testamentu ustnego. W aktach objętych badaniem brak było często informacji o toczących się w sprawie ewentualnych postępowaniach karnych, choć rozważenia wymagało to, czy nie zostały w nich popełnione takie przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, jak sfałszowanie dokumentu lub składanie fałszywych zeznań.

W toku dyskusji analizowane były przyczyny ujawnionych w badaniu nieprawidłowości. Zwracano uwagę na negatywne skutki bardzo szerokiego zakreślenia przesłanek testamentu ustnego w prawie polskim i podkreślano, że ustawodawca ustanowił względem jego sporządzenia zbyt niskie wymagania formalne. Zwracano również uwagę na problemy związane z przesłuchaniem świadków testamentu ustnego na okoliczność tego, czy do złożenia przez spadkodawcę oświadczenia woli w rzeczywistości doszło. Podkreślano, że w praktyce występują wypadki zmowy „świadków testamentu” oraz potencjalnych spadkobierców, które są trudne do wykazania w toku postępowania. Wskazywano na metody mogące prowadzić do zweryfikowania prawdziwości prezentowanych przez te osoby twierdzeń. Przedmiotem dyskusji było również znaczenie zasady favor testamendi w kontekście interpretacji zachowania spadkodawcy, jako zmierzającego do sporządzania testamentu ustnego.

W dyskusji podnoszono także, że w praktyce istnieje nadspodziewanie wysoka liczba sytuacji, w których do dziedziczenia spadku miałoby dojść właśnie na podstawie testamentu sporządzanego w formie ustnej. Szeroko rozważano konieczność zmiany przepisów dotyczących tej formy testamentu m.in. przez umożliwienie jego sporządzenia jedynie w wypadkach wyjątkowych uniemożliwiających lub znacznie utrudniających sporządzenie testamentu w formie zwykłej. Zgłoszone zostały także postulaty usunięcia tej formy testamentu z kodeksu cywilnego, ze względu na pojawiające się w praktyce wypadki jego fałszowania i trudności dowodowe związane z wykazaniem tego faktu w toku postępowania.

Termin: 2015-05-29

Miejsce: Warszawa