Seminarium dotyczące praktyki orzekania i wykonywania środków zabezpieczających wobec sprawców przestępstw z zaburzeniami preferencji seksualnych

2015-12-14

W dniu 14 grudnia 2015 r. odbyło się w siedzibie Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości seminarium naukowe połączone z prezentacją raportów poświęconych tematyce stosowania środków zabezpieczających wobec sprawców przestępstw z zaburzeniami preferencji seksualnych. W seminarium udział wzięli przedstawiciele Centralnego Zarządu Służby Więziennej, Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, Prokuratury Generalnej, Zespołu terapeutycznego SPP ZOZ im. dr St. Deresza w Choroszczy, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, Instytutu Psychiatrii i Neurologii, Uniwersytetu Warszawskiego oraz Instytutu Wymiary Sprawiedliwości.

Spotkanie otworzył Dyrektor IWS, prof. dr hab. Roman Trzaskowski, po czym wygłoszone zostały trzy referaty. Na wstępie prof. IWS dr hab. Katarzyna Dudka przybliżyła normatywną problematykę środków zabezpieczających orzekanych wobec sprawców przestępstw z zaburzeniami preferencji seksualnych ze szczególnym uwzględnieniem zmian wprowadzonych do kodeksu karnego ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Dz. U. z 2015 r., poz. 396).

Następnie wyniki swoich badań nad praktyką stosowania ustawy z 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (Dz. U. z 2014 r., poz. 24 ze zm.) zaprezentował mec. dr Łukasz Chojniak z IPSiR UW. W wystąpieniu zatytułowanym „Sprawcy przestępstw z zaburzeniami preferencji seksualnych w kontekście ustawy z 2013 r. o tzw. przestępcach niebezpiecznych” prelegent przybliżył praktykę sądów w zakresie wydawania postanowień o uznaniu osoby za stwarzającą zagrożenie i umieszczeniu jej w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym lub zastosowaniu wobec niej nadzoru prewencyjnego. Wychodząc z perspektywy naukowca, ale także praktykującego adwokata, wskazał na słabości ustawy w zakresie gwarancji procesowych przyznanych tzw. osobom stwarzającym zagrożenie, co jest konsekwencją przyjęcia w ustawie trybu postępowania właściwego procedurze cywilnej. Podniósł także problem nieadekwatnych opinii biegłych, którzy, wbrew literze ustawy, unikają w trakcie opiniowania jednoznacznej deklaracji o istnieniu „co najmniej wysokiego prawdopodobieństwa” popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej, zasłaniając się stwierdzeniem o braku możliwości jednoznacznego wykluczenia ponownego popełnienia czynu zabronionego.

Jako trzecia z kolei wystąpiła mgr Anna Więcek-Durańska, asystentka w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości, która wygłosiła referat nt. „Praktyki orzekania i wykonywania środków zabezpieczających wobec sprawców przestępstw z zaburzeniami preferencji seksualnych”. Przedstawiła w nim wyniki badania akt sądowych przeprowadzone na grupie osądzonych sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej. W swoim wystąpieniu zwróciła uwagę na wąski zakres wykorzystania w praktyce jednostek specjalistycznych, w których w założeniu wykonywane mają być środki zabezpieczające orzeczone wobec sprawców tej grupy przestępstw. Z przeprowadzonego badania wynika, że w większości jednostek wskazanych w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 10 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu zakładów psychiatrycznych i zakładów leczenia odwykowego przeznaczonych do wykonywania środków zabezpieczających oraz składu, trybu powoływania i zadań komisji psychiatrycznej do spraw środków zabezpieczających (Dz. U. z 2014 r., poz. 599 j.t. ze zm.) środki zabezpieczające w ogóle nie są wykonywane. Wyjątkiem jest także orzekanie tych środków przez sądy. Prelegentka podkreśliła przy tej okazji, że w ostatnich pięciu latach środki tego typu zostały orzeczone wobec mniej niż 1% sprawców przestępstw seksualnych. Za mankament postępowań prowadzonych przeciwko sprawcom przestępstw seksualnych uznała z kolei praktykę nie powoływania biegłych z zakresu seksuologii, co oznacza że wobec większości z tych sprawców nie przeprowadzono czynności diagnostycznych w zakresie stwierdzenia istnienia zaburzeń preferencji seksualnych i nie zweryfikowano hipotezy o istnieniu konieczności wdrożenia ewentualnego leczenia.

Po wysłuchaniu referatów odbyła się dyskusja, której moderatorem była prof. UW dr hab. Beata Gruszczyńska, Przewodnicząca Sekcji Analiz Statystycznych i Realizacji Badań IWS. Interdyscyplinarny charakter seminarium zaowocował interesującą wymianą poglądów, której towarzyszyła generalnie krytyczna ocena istniejącego stanu rzeczy, dokonana z perspektywy doświadczeń specjalistów rożnych dziedzin.   W panelu dyskusyjnym udział wzięli seksuologowie, psychiatrzy, psychologowie, prawnicy i kryminologowie, przedstawiciele świata nauki i praktyki.

Prof. dr hab. med. Janusz Heitzman, Kierownik Kliniki Psychiatrii Sądowej IPiN wyraził pogląd, że na skutek ekonomizacji wymiaru sprawiedliwości odpowiedzialność za bezpieczeństwo społeczeństwa została przerzucona na zakłady psychiatryczne. Przy okazji swojego wystąpienia przypomniał także, iż w okresie międzywojennym Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego zaprosiła lekarzy psychiatrów do udziału w pracach nad kodyfikacją karną z 1932 r. Ta pozytywna praktyka nie znalazła jednak odzwierciedlenia w trakcie prac nad obowiązującym k.k. i ustawami okołokodeksowymi, skutkiem tego jest niewłaściwe zaklasyfikowanie wszystkich osób z zaburzeniami zachowania i osobowości jako chorych psychicznie.

Dr Ewa Dawidziuk z Biura RPO wspomniała o spostrzeżeniach z wizytacji ośrodka w Gostyninie oraz trudnościach związanych z zainteresowaniem resortu zdrowia tematyką sprawców przestępstw z rozpoznanym zaburzeniem preferencji seksualnych. Z kolei lekarze ze Szpitala im. dr St. Deresza w Choroszczy podzielili się swoimi doświadczeniami z pracy z pacjentami ośrodka. Zwrócili uwagę na brak wystarczającej sieci wsparcia dla osób opuszczających ośrodek, co niejednokrotnie bywa równoznaczne z zakończeniem terapii. Wskazywali też, że osoby o osobowości dyssocjalnej pomimo odziaływań terapeutycznych nie odnoszą żadnych pozytywnych skutków z prowadzonej terapii. Jako problem praktyczny wskazali na wynikające z Karty Praw Pacjenta uprawnienia podopiecznych ośrodka do prowadzenia korespondencji oraz swobodnego dostępu do telefonów, co skutkuje umożliwieniem im dostępu do stron i treści pornograficznych.

Prokurator Prokuratury Generalnej Henryka Gajda-Kwapień nawiązała w swoim wystąpieniu do ustawy z22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób. Zabierając głos zwróciła uwagę, że w dyskusji na temat ustawy, generalnie zorientowanej krytycznie wobec przyjętych w niej rozwiązań, zapomina się o prawach ofiar.

Prof. dr hab. Zbigniew Izdebski, Kierownik Katedry Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Seksuologii UW odniósł się m.in. do praktycznych aspektów współpracy na linii sędzia-biegły w toku prowadzonych postępowań karnych. W ocenie panelisty sędziowie wykazują deficyt wiedzy w zakresie seksuologii i psychiatrii, co powiązał z brakiem zajęć z tych dziedzin w toku studiów. W konsekwencji tego stanu rzeczy biegłym trudno jest odpowiedzieć na zadane przez sąd pytania. Sprawy nie ułatwia także sposób zredagowania przepisów prawa. Prof. Izdebski zwrócił również uwagę na potrzebę szkolenia lekarzy i biegłych na drodze wymiany doświadczeń z ośrodkami zagranicznymi.

Dyskusję podsumował prof. dr hab. Marek Mozgawa, Przewodniczący Sekcji Prawa Karnego i Kryminologii IWS, który zaakcentował generalną zgodność uczestników seminarium co do tego, że problem sprawców z zaburzeniami preferencji seksualnych wymaga jeszcze wiele do zrobienia zarówno w perspektywie prawotwórczej, jak również zapewnienia odpowiednich standardów opieki medycznej. Jako komentator kodeksu karnego, ocenił nowowprowadzone przepisy dotyczące środków zabezpieczających jako zawiłe, nieprzejrzyste i generalnie rzecz biorąc trudne do zinterpretowania nawet dla prawników. Wskazał przy tej okazji, na podnoszony przez panelistów, deficyt obowiązujących regulacji w zakresie określenia kryteriów umieszczenia sprawcy w szpitalu psychiatrycznym. W tym kontekście poważny problem interpretacyjny sprawia zwłaszcza przesłanka występowania wysokiego, bądź bardzo wysokiego prawdopodobieństwo popełnienia przez sprawcę kolejnego czynu zabronionego. Prof. Mozgawa w słowie podsumowania powtórzył ocenę, która wielokrotnie wybrzmiała z ust panelistów w trakcie prowadzonej dyskusji, a mianowicie, że ustawodawca przerzucił w obowiązującym stanie prawnym odpowiedzialność za losy sprawcy na biegłych sądowych w dziedzinie psychiatrii i psychologii. Sędziowie nie mają bowiem na tyle specjalistycznej wiedzy, aby móc zweryfikować opinie przedłożone w prowadzonym postępowaniu.

Termin: 2015-12-14

Miejsce: Warszawa